Formowanie:
Rozpoczęto w lipcu i sierpniu 1944 w lasach i wsiach na wschód od Żytomierza na podstawie rozkazu 1AP nr.00130 z dn. 05.07.44 jako jednostkę 1 AWP. Od dnia 8(20).08.1944 roku została wcielona do 2 AWP jako jej pierwsza dywizja. W rejonie Żytomierza dywizję formowano w oparciu o mobilizację Polaków z województw Stanisławowskiego i Lwowskiego.
Na przełomie sierpnia i września częściowo sformowaną dywizję przewieziono transportem kolejowym w rejon Łukowa i Trzebieszowa, gdzie kończono formowanie wcielając do niej poborowych z rejonu Garwolina, Mińska Mazowieckiego i Łukowa.

Dowódcy:
19.08.(29.07).1944 - 13.09.(03.09).1944 - płk Gawrył (Gabriel) Walikowski (p.o.)
04.09.(13.09)(22.09).1944 - 24(27).04.1945 - gen. bryg. Aleksander Waszkiewicz, (daty śmierci nie są pewne) - zamordowany po wzięciu do niewoli
płk Piotr Wiesieński 23(24).04.45 - 04(09).05.45 pełnił obowiązki dowódcy
płk Stanisław Kupsza 04(09).05.45 - (?).01.46

Zastępcy dowódcy do spraw liniowych
10.08.1944 - 16.04.1945 - płk Aleksander Struc
30.04.1945 - do końca wojny - płk Mikołaj Poźniak

Szef sztabu:
11.08.1944 - 01.06.1946 - płk Piotr Wiesieński

Zaprzysiężenie:
Dokonano dnia 22.10.1944 r. w Trzebieszowie.

Sztandar:
Ufundowany przez społeczeństwo miasta Łukowa wręczono 26.11.1944 r. w Łukowie.

Nazwy i odznaczenia:
Rozkazem NDWP nr. 180 z dn. 19.08.1945 roku otrzymała miano "Saskiej".
22 pułk artylerii lekkiej został wyróżniony przez Radę Najwyższą ZSRR Orderem Aleksandra Newskiego.


Skład dywizji:

-   13 pułk piechoty
-   15 pułk piechoty
-   17 pułk piechoty
-   22 pułk artylerii lekkiej
-   6 dywizjon artylerii samobieżnej (pancernej) SU-76
-   5 batalion szkolny
-   14 batalion saperów
-   5 kompania rozpoznawcza (zwiadowcza)
-   12 kompania łączności
-   5 kompania chemiczna
-   5 batalion sanitarny
-   7 kompania transportowa (samochodowa)
-   8 piekarnia polowa
-   7 ambulans weterynaryjny
-   pralnia polowa
-   3043 stacja poczty polowej
-   1864 kasa banku polowego

Dyslokacje i walki:

Po zakończeniu szkolenia w rejonie Trzebieszowa i Łukowa 19 styczna 1945 roku dywizja ruszyła przez Stoczek Łukowski, Siennicę, Kobiel, Starą Miłosnę, aby od 23 stycznia przejąć służbę garnizonową w Warszawie.
Służbę tak ustalono, że 15 pp przejął ochronę Pragi, 13 pp północną, a 17 pp część Warszawy.

Taki stan nie trwał długo, bowiem już 26 stycznia 2 armia, a wraz z nią 5 DP rozpoczęła przegrupowanie na front.
Pierwszego lutego służbę garnizonową w Warszawie przekazano dla 8 DP i rozpoczęto dyslokację do Łodzi. Tam w stosunkowo komfortowych warunkach kontynuowano szkolenie. Między innymi odbyto ostre strzelanie z dział przeciwpancernych do porzuconych niemieckich czołgów.
Piętnasty pułk piechoty otrzymał zadanie specjalne dotyczące ochrony obozów dla jeńców wojennych w Kaliszu, Ozorkowie i w Sikawie.

27 lutego 5 DP (bez 15pp) rozpoczęła przegrupowanie na Pomorze.
Trasa wiodła przez Aleksandrów, Turek, Poznań, Oborniki, Czarnków. Po ześrodkowaniu się 5 DP miała zorganizować obronę od Mironic, poprzez Gorzów i Sanok do miejscowości Górki. Prawym sąsiadem była 10, lewym 9 DP. Przemarsz 5 DP jak i prace fortyfikacyjne zostały najwyżej ocenione w 2 A. Po włączeniu 2 A do składu 1 Frontu Ukraińskiego, 20 marca 1945 roku dywizja w raz z całą armią rozpoczęła przemarsz w rejon Wrocławia.
Przegrupowywała się trasą Skwierzyna, Międzyrzecz, Leszno, Żmigród.
W dniach 29.03-04.04.1945 r., zajmowała pozycje obronne na prawym skrzydle armii na rubieży od Brzegu Dolnego do Pęgowa. Sztab dywizji stacjonował w Rościsławicach. Następnie przegrupowała się w rejon Parowa i Węglińca na głównym kierunku przyszłych działań 2 A jako jej jednostka drugorzutowa z zadaniem posuwania się za 8 DP w gotowości do wejścia do bitwy.

10 kwietnia 1945 r. 5 Dywizja Piechoty liczyła:
8915 żołnierzy, w tym:
933 oficerów,
2247 podoficerów
5735 szeregowców.
Organizacyjnie pozostawała jako dwupułkowa, ponieważ 15pp (bez 1 i 2 batalionu) dołączył do niej 12 kwietnia.

Druga armia przeszła do działań zaczepnych 16.04 o godzinie 6.15. Nacierały trzy dywizje piechoty (8, 9 i 7).
Z 5 DP w początkowej fazie operacji uczestniczyła tylko artyleria. Były to 22 pułk artylerii lekkiej, oraz artyleria 13 i 17 pp. Wykonywały one zadania na rzecz 8 DP. Całość sił dowodzonych przez gen. Waszkiewicza zaczęła przeprawę przez Nysę w późnych godzinach popołudniowych. Przeszła przez nowo zbudowany most i ześrodkowała się w lesie na północny zachód od Nieder Neudorf.
17.04 nierównomierne posuwanie się 7 i 9 DP spowodowało, że pomiędzy tymi dywizjami zaczęła powstawać luka. Generał Świerczewski postanowił w powstającą lukę wprowadzić właśnie 5 DP wzmocnioną 16 Brygadą Pancerną i 28 pułkiem artylerii pancernej.
Oznaczało to, że 5 DP musiała przeciąć pas działania 9 DP, aby zza jej skrzydła wyjść na swoją rubież ataku.
Z powodu zatłoczonych i rozmiękłych po deszczach dróg rozpoczęcie działań mogło nastąpić dopiero w godzinach rannych 18 kwietnia. Z rozkazów otrzymanych ze sztabu armii wynikało, że dywizja ma prowadzić działania samodzielnie - bez styczności z sąsiadami, co więcej pułki miały prowadzić samodzielne natarcia - 13 pp na północ, a 17 na zachód.
Sytuacja, która powstała pod koniec dnia wyglądała tak, że dywizja działała w czterech oddzielnych grupach: pułki piechoty, dowództwo, sztab i pododdziały dywizyjne. Pułki wspierane bardzo skutecznie przez bataliony czołgów 16 BPanc. Posuwały się stosunkowo szybko, ale jednocześnie działając na różnych kierunkach oddalały się od siebie jak i od dowództwa.
Zmuszało to dowództwo i sztab dywizji, aby być możliwie najbliżej jednych i drugich wojsk.

Rano 20 kwietnia byli około 20 kilometrów od 15 i 17 pp. 13 pp podporządkowano dowódcy 7 DP.
21 kwietnia odległość między 15 i 17 pp nacierającymi na zachód, a 13 pp nacierającym na północ wynosiła prawie 50 kilometrów, 1 i 2 batalion 15 pp był w drodze do swej macierzystej jednostki i znajdował się na północ od Budziszyna. Dowodzenie dywizją w takim rozproszeniu musiało ulec całkowitej dezorganizacji.
W tym dniu sztab, dowództwo i część jednostek dywizyjnych znajdowała się w okolicach miejscowości Tauer i Forstgen gdzie zostały, wraz częścią 16 BPanc., otoczone i rozbite przez Niemców. Polegli dowódcy 5 DP gen. Waszkiewicz i 16 Bpanc. płk M.Kundarcew.

Brak łączności, a co za tym idzie brak wiedzy o tym, co dzieje się z dowództwem 5 DP powodował, że poszczególne pułki otrzymywały bardzo często sprzeczne rozkazy idące bezpośrednio ze sztabu armii lub dowództw jednostek, którym zostawały podporządkowane.
Ten kompletny chaos został dopiero opanowany, gdy 26.04.1945 r., rozpoczęto odtwarzanie sztabu i dowództwa przez byłego szefa sztabu ppłk P. Wiesieńskiego.

Przejście do obrony pozwoliło na powrót wszystkich jednostek dywizji rozproszonych dotychczas we wszystkich ugrupowania armii. Pierwszy pełny rozkaz dowództwa i sztabu 5 DP pochodzi z 30 kwietnia 1945 roku.
W dniach 7-11.05 działając w ramach Operacji Praskiej dywizja nacierała przez Neustadt, Bad Schanddau, kończąc swój szlak bojowy w rejonie Welki Walen, Jakuby, Potelice.
Po zakończeniu wojny została skierowana do ochrony zachodniej.
W czerwcu 1945 roku, weszła w skład 1 Korpusu Piechoty z dowództwem w Gorzowie Wielkopolskim.

Straty poniesione podczas działań na Łużycach.

-   zabici - 598 (w tym 68 oficerów, 155 podoficerów)
-   zmarli z ran - 212 (w tym 133 oficerów 20 podoficerów)
-   zmarli z chorób - 32 (w tym 16 oficerów, 1 podoficer)
-   w wypadkach życie straciło - 26 (w tym 5 oficerów i 9 pooficerów)
-   zaginęło bez wieści - 426 (w tym 54 oficerów i 117 podoficerów)
-   ranni i kontuzjowani ok. 2500


Moja subiektywna ocena.
Najlepiej wyszkolona, dowodzona przez dowódcę w stopniu generała - Bohatera ZSRR (tytuł otrzymał - 26.10.1943 - za odwagę wykazaną podczas forsowania Dniepru), dywizja 2 Armii.
Dlaczego doszło do takiej tragedii ?
Ponieważ po okrążeniu sztabu i dowództwa pod Tauer można powiedzieć, że przestała funkcjonować jako zwarta jednostka. Sposób jej użycia przez sztab armii musi budzić wiele wątpliwości.
Jak można było dopuścić, aby działała na dwóch rozbieżnych kierunkach, bez styczności z sąsiadami ?
Być może kiedyś dowiemy się, jakie rozkazy docierały do jej dowództwa. Faktem jest, że wszystkie dokumenty sztabowe zostały zniszczone podczas okrążenia, ale być może zachowało się coś w dokumentach sztabowych 2 A, które jeszcze nie ujrzały światła dziennego.
Tworzona po wojnie legenda generała Świerczewskiego prawdopodobnie skutecznie je zatrzymała w archiwach.

Oprócz dowódcy na uwagę zasługuje również szef sztabu dywizji ppłk (03.05.1945 awansowany na płk) Piotr Wiesieński. Po tym jak ranny dowódca dostał się do niewoli i został zamordowany, zastępca do spraw polityczno-wychowawczych popełnił samobójstwo jemu wraz z kilkoma żołnierzami udało się wyjść z okrążenia i po tygodniowej tułaczce odtworzył sztab dywizji i dowodził nim praktycznie do końca wojny. Za fakt uratowania głowy do końca pobytu w Wojsku Polskim próbowano go pociągnąć do odpowiedzialności.

Na koniec chciałbym przytoczyć fragmenty protokołu sekcji zwłok gen. Waszkiewicza, którego ciało znaleziono 04.05.1945 roku w lesie koło miejscowości Stiftwiess.
"Na podstawie oględzin lekarskich... stwierdzono, że za życia był męczony i bity tępym narzędziem... . Za życia wyrżnięto mu lewe oko i powiekę, a prawe wykłuto. Następnie uderzony tępym wielkim narzędziem w okolicę czoła, które to uderzenie spowodowało całkowite zniszczenie mózgu i złamanie podstawy czaszki, nastąpił zgon".