|
13 października 1939 r., a więc zaraz po klęsce wrześniowej, podczas konspiracyjnego zebrania w Warszawie, Komitet Główny i Zarząd Główny Stronnictwa Narodowego podjął decyzję o powołaniu do życia zbrojnej organizacji narodowej, którą początkowo określano jako: Armia Narodowa, Narodowe Oddziały Wojskowe, czy też Organizacja Wojskowa Stronnictwa Narodowego. Szeroko znaną w historiografii nazwę Narodowa Organizacja Wojskowa przyjęto, jako ogólnie obowiązującą formułę, dopiero 1 lipca 1941 r.
Głównym powodem politycznym utworzenia odrębnej organizacji wojskowej było przeciwstawienie się wpływom politycznym czynników oficjalnych w kraju, czyli SZP-ZWZ-AK, uważanych przez narodowców za kontynuację sanacji. Odrzucając podporządkowanie Służbie Zwycięstwu Polski i później ZWZ-AK, Narodowa Organizacja Wojskowa uznawała zarazem zwierzchnictwo władz RP i Naczelnego Wodza na Uchodźstwie.
Bardzo szybko NOW stała się najliczniejszą organizacją ze wszystkich, utworzonych przez środowiska narodowe po wrześniu 1939 r. Była ściśle związana ze Stronnictwem Narodowym, a jej Komenda Główna była pod względem propagandowym, personalnym, politycznym i finansowym podporządkowana Wydziałowi Wojskowemu Zarządu Głównego SN.
Co prawda KG NOW miała wolną rękę w kwestiach operacyjnych, organizacyjnych i wyszkoleniowych, to jednak dowódcy poszczególnych szczebli zostali zobligowani do składania systematycznych raportów z działalności podległych komórek prezesom lokalnych zarządów Stronnictwa Narodowego.
W założeniach organizacyjnych NOW miała być organizacją ponadpartyjną i ogólnonarodową, w praktyce jednak przez cały okres swojego istnienia była ściśle podporządkowana Stronnictwu Narodowemu, a aspekty polityczne odgrywały decydującą rolę w jej organizacji i działalności.
Fakt ten, w połączeniu z równoległym powstawaniem licznych organizacji niepodległościowych spowodował, że nawet wyższe funkcje dowódcze obejmowali ludzie nieposiadający podstawowych kwalifikacji wojskowych, a stanowiska w Komendzie Głównej bardzo rzadko przypadały oficerom służby stałej. Do nich bowiem, bardzo często kierownictwo SN miało zastrzeżenia ideologiczne.
Zdecydowana większość oficerów działających w Narodowej Organizacji Wojskowej była oficerami rezerwy, którzy wspierali ideę narodową, bądź których usunięto ze służby czynnej w czasach sanacyjnych a kierownictwo SN uznało za szykanowanych w II RP.
Przez cały okres istnienia NOW borykała się także z brakiem wystarczającej liczby zawodowych podoficerów i szeregowych. Organizacja ta w dużej mierze stała się, pomimo swojej nazwy, organizacją cywilną. Znaczna część żołnierzy NOW nigdy nie odbyła przed wojną służby w Wojsku Polskim i nie przeszła elementarnych szkoleń w zakresie zasad walki, szkoląc się dopiero w konspiracji.
Silne upolitycznienie oraz brak odpowiedniej kadry uniemożliwiło ostatecznie nadanie NOW charakteru organizacji wojskowej. Próby zorganizowania profesjonalnego sztabu, które podjęto kilkakrotnie, nigdy się nie powiodły, a jego namiastka była raczej improwizacją. W związku z tym cała organizacja działała dość chaotycznie i spontanicznie.
Cały okres rozwoju organizacji wojskowej SN można podzielić na cztery etapy. Pierwszy zapoczątkowany decyzją Zarządu Głównego Stronnictwa trwał do połowy 1940 r. i charakteryzował się dużą improwizacją w pracach nad tworzeniem struktur, słabością kadrową oraz bardzo poważnymi stratami w ludziach spowodowanymi terrorem okupanta.
Pomimo słabości i celnych uderzeń niemieckiej policji udało się jednak podjąć wstępne prace wojskowe, nawiązano dość skutecznie łączność z terenem i pokonano kryzys związany z rozłamowcami z frakcji Kowalskiego i Giertycha, odzyskując przy tym większość ogniw utworzonej przez nich Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej.
Po klęsce Francji, w połowie 1940 r., miał początek drugi etap rozwoju, związany z kryzysem jaki zapanował w szeregach organizacji niepodległościowych (w tym OW SN) oraz fiaskiem planów walki opartych na prognozach rychłego zwycięstwa aliantów zachodnich.
Dzięki pracom na szczeblu terenowym udało się uniknąć stagnacji i powoli rozwijano struktury OW SN i to pomimo słabości pionu centralnego i operacyjno-wyszkoleniowego. Etap ten trwał do wybuchu wojny niemiecko-bolszewickiej w czerwcu 1941 r., kiedy to zaczęto wiązać nadzieje ze wzajemnym wykrwawianiem się dotychczasowych sojuszników.
Agresja Niemiec na ZSSR rozpoczęła trzeci etap rozwijania struktur NOW. Diametralna zmiana sytuacji politycznej i militarnej ożywiła szeregi konspiracji narodowej. Rozbudowywano systemy kierowania, łączności, wyszkolenia oraz aparat propagandowy. Proces ten trwał niezmiennie aż do lata 1942 r., czyli do ogłoszenia scalenia z Armią Krajową. Jego efektem był rozłam i odejście z NOW około 25 % żołnierzy. Rozczłonkowanie organizacji kończyło etap trzeci.
Kolejny, czwarty już etap rozwoju organizacyjnego otwierała umowa o podporządkowaniu się AK. Pomimo realizacji dwóch etapów scalenia, nigdy nie ukończono pełnego zespolenia szeregów, a Organizacja Wojskowa NOW zachowała swoje oblicze polityczne i w dużym stopniu autonomię organizacyjną.
W koncepcji organizacyjnej NOW starano się działaniem jej objąć całe terytorium II Rzeczpospolitej, odwzorowując przedwojenne struktury Stronnictwa Narodowego. Dotyczyło to również podziału na okręgi, przez co nie pokrywał się on z podziałem administracyjnym przedwojennej Polski.
W skład wszystkich okręgów wchodziły powiaty, które podzielono na obwody (jedna lub kilka gmin). Podległe im ogniwa tworzyły placówki, z których każda obejmowała kilka miejscowości (wieś, osada, kolonia). Z upływem czasu wykształciła się struktura podokręgu, jako ogniwa pośredniego pomiędzy okręgiem a powiatem. Z reguły podokręg obejmował kilka powiatów.
Budowę struktur pionowych oparto na systemie piątkowym (najczęściej 1+5), co pozwalało na tworzenie sekcji, następnie drużyn i plutonów. Terenowi funkcyjni z przygotowaniem wojskowym tworzyli na szczeblu powiatów i obwodów zalążki szkieletowe przez dobór sprawdzonych ludzi na stanowiska dowódców sekcji, drużyn i plutonów.
Dopiero na tych szczeblach organizacyjnych odbywał się dalszy proces werbunkowy oraz wyszkolenie podstawowe szeregowych członków organizacji. Po zaprzysiężeniu przeszkoleni członkowie NOW byli włączani w szkieletowe kompanie i bataliony, które organizowano z reguły na szczeblu powiatu lub okręgu.
Oficerów i podoficerów na stanowiska dowódców plutonów i kompanii pozyskiwano z ochotników korpusu podoficerskiego oraz oficerów rezerwy, później także z własnych podchorążówek okręgowych.
Według źródeł endeckich Narodowa Organizacji Wojskowa, w szczytowym momencie, czyli w połowie 1942 r., liczyła około 100 000 członków (w tym około 10 000 kobiet). Szacunki te potwierdzają zbiorcze bilanse liczebności poszczególnych okręgów, powojenne materiały Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oraz meldunki Komendanta Sił Zbrojnych w Kraju gen. Tadeusza Komorowskiego "Bora" do Naczelnego Wodza.
Kadra dowódcza liczyła około 1 200 oficerów i podchorążych, w tym około 250 oficerów służby stałej oraz kilka tysięcy podoficerów. Bilans ten świadczy o tym, że potencjał wojskowy NOW był drugą pod względem liczebności siłą, po Batalionach Chłopskich, działającą poza strukturami Armii Krajowej.
Z dwudziestu dwóch okręgów i jednego samodzielnego podokręgu działających w międzywojniu pod obiema okupacjami udało się aktywować szesnaście. Podczas scalania z Armią Krajową NOW dysponowała już tylko czternastoma okręgami i dwoma samodzielnymi podokręgami (Opole i Nowogródek).
Najliczniejsze struktury utworzono w Wielkopolsce, Białostockiem, Warszawskiem, Krakowskiem i Lubelskiem. Najbardziej stabilne i odporne na działalność niemieckiej policji bezpieczeństwa okazały się być powiaty, które stanowiły podstawowe jednostki sieci terenowej. Często po kolejnych falach aresztowań w okręgach, komendy powiatowe kontynuowały samodzielną działalność konspiracyjną.
Narodowa Organizacja Wojskowa sformowała ponad 20 oddziałów partyzanckich. Ich tworzenie rozpoczęto już w 1941 r., i w większości przypadków miało charakter spontanicznych inicjatyw na szczeblu okręgu. Większość oddziałów podporządkowała się Armii Krajowej w wyniku założeń akcji scaleniowej. Tylko kilka przeszło do Narodowych Sił Zbrojnych.
Komenda Główna NOW.
Komendanci Główni.
 gen. dyw. Marian Januszajtis "Żegota".: 13 - 27 października 1939 r.
 p.o. por. Aleksander Demidowicz-Demidecki "Aleksander".: 13 października - grudzień 1939 r.
 p.o. ppor. Bolesław Kozubowski "Bolesław", "Gruby", "Trojanowski".: grudzień 1939 - połowa 1941 r.
 ppłk. Józef Rokicki "Karol", "Michał".: wrzesień 1941 - 4 listopada 1942 r.
Wydział I Organizacyjny. Centralny Wydział Organizacyjny (CWO).
Szefowie:
ppor. Bolesław Kozubowski "Bolesław", "Gruby", "Trojanowski".: październik - połowa grudnia 1939 r.
por. Bronisław Kłaczyński "Bronek", "Bronisław", "Krzymuski".: grudzień 1939 - 5 grudnia 1940 r.
- Władysław Jaworski "Jacek", "Olza", "Władek", "Wit".: grudzień 1940 - lato 1941 r.
- August Michałowski "August", "Roman", "Artur Matkowski".: lato 1941 - listopad 1942 r.
por. Stefan Klimecki "Baca", "Marcin", "Klemens".: listopad 1942 - maj 1943 r.
- Jan Kornas "Piotr".: maj 1943 - ??
Zastępca:
 mjr. Tadeusz Danilewicz "Kuba", "Łoziński".
Zakres działalności:
Awanse, roszady personalne, prowadzenie ewidencji i archiwum, rozdawnictwo rozkazów, opracowywanie instrukcji dla poszczególnych okręgów, koordynacja organizacji i funkcjonowania sieci terenowej. Później prowadzenie akcji scaleniowej z Armią Krajową.
Przejściowo wydziałowi podporządkowane były: legalizacja, łączność konspiracyjna oraz Służba Kobiet i młodzieży.
Referaty:
Referat Personalny.
Kierownik:
 szer. Władysław Pacholczyk "Adam Linowski", "Adam", "Klin", "Władek".
Referat Łączności Wewnętrznej.
Kierownik:
- Jan Kornas "Piotr".
Referat Referat Młodzieżowy.
Kierownicy:
- Józef Czerniewski "Rafał".
- Władysław Furka "Emil".
Komórka Służby Kobiet.
Kierowniczka:
- Halina Podczaska "Jadwiga", "Klara".
Komórka podlegała Wydziałowi Organizacyjnemu do jesieni 1941 r.
Inspektorzy Komendy Głównej:
ppor. Józef Przybyszewski "Grzymała", "Gajewski".
por. Bolesław Czerwiński "Kazimierz".
- Tadeusz Kaszubski.
- Wacław Lipski "Wacek".
- Edmund Gliński "Edmund Majewski", "Mundek", "Szarek".
- Leon Mirecki "Leon", "Stanisław Szeliga".
Szyfrantka wydziału:
- Maria Madler-Majewska "Irena".
Wydział II. Wywiad.
Szefowie:
por. Mieczysław Harusewicz "Czeczot".: październik - połowa listopada 1939 r.
ppor. Leon Najmrodzki "Leon", "Leon Olszewski".: połowa listopada 1939 - 16 maja 1941 r.
ppłk. Wacław Makatrewicz "Wacław II", "Wacław".: lato 1941 - listopad 1942 r.
Zakres działalności:
Praca wywiadowcza i kontrwywiadowcza.
Wydział borykał się z brakiem wykwalifikowanej kadry, pieniędzy i środków technicznych. W związku z tym, aż do przejęcia aktywów Wydziału przez Oddział II KG AK nie odniósł on liczących się sukcesów. Według dostępnych dziś danych wiadomo też, że była to komórka niewielka.
Pod koniec 1939 r., Wydział podjął próbę podziału pracy wywiadowczej na wywiad gospodarczy, polityczny i wojskowy. Zadaniem wywiadu gospodarczego miało być gromadzenie informacji na temat przemysłu okupanta, szczególnie wojennego.
Wywiad polityczny zajmować się miał infiltracją innych organizacji podziemnych, szczególnym zainteresowaniem obejmując kręgi sanacyjne i komunistyczne, zaś wywiad wojskowy rozpoznaniem siły i miejsc postoju poszczególnych jednostek wojskowych okupanta oraz jego obiektów wojskowych.
Słabość wydziału przejawiała się także w braku odpowiednich struktur kontrwywiadowczych. Konsekwencją były wysokie straty osobowe Wydziału, bodajże najwyższe w całej Komendzie Głównej. W dniu 16 maja 1941 r., został aresztowany ówczesny szef wydziału ppor. Leon Najmrodzki "Leon". Po dekonspiracji jego mieszkania nastąpił szereg dalszych aresztowań.
Po rozłamie na tle akcji scaleniowej z AK i odejściu płk. Makatrewicza do Narodowych Sił Zbrojnych wydział nie odbudował się. Część członków wydziału wchłonął wywiad AK, część przejęły NSZ.
Wydział III Operacyjno-Sztabowy, Wyszkoleniowy.
Szefowie:
mjr. Edmund Ludwik Michalski "Łodzia".: 1941 - lipiec 1941 r.
 płk. Ignacy Oziewicz "Czesław", "Czesławski".: lipiec 1941 - listopad 1942 r.
Zastępca:
mjr./ppłk. Edmund Ludwik Michalski "Łodzia".: lipiec 1941 - listopad 1942 r.
Oficerowie wydziału:
mjr. Stanisław Żochowski "Bohdan".
mjr. Jan Witold Sokołowski "Witold".
Zakres działalności:
Praca operacyjno-sztabowa oraz wyszkolenie.
Wydział powstał w wyniku reorganizacji Komendy Głównej, przeprowadzonej latem 1941 r. Przed jego powołaniem stałej działalności operacyjnej i wyszkoleniowej w ogóle nie przeprowadzano. Pojedyncze działania o tym charakterze prowadził Wydział Organizacyjny oraz Propagandowy.
Głównym zadaniem Wydziału III było przygotowanie koncepcji wsparcia ZWZ-AK przez struktury NOW w wypadku powstania powszechnego, przygotowanie celów bojowych, monitorowanie możliwości ich realizacji oraz organizacja kompleksowych szkoleń na szczeblu Komendy Głównej, a także komend okręgowych.
Wytyczne NOW w sprawie organizacji szkoleń na okres jesienno-letni 1942 r., nakazywały organizację szkoleń we wszystkich okręgach. W związku z tym, od 1 kwietnia 1942 r., rozpoczęto organizację kursu podchorążych oraz kursów podoficerskich w każdym z powiatów danego okręgu.
W pierwszej kolejności zarządzeniem tym objęto okręgi: Warszawa, Lublin, Radom, Kielce, Częstochowa i Kraków. Dziś nie dysponujemy materiałami, które potwierdzałyby czy udało się zorganizować zalecane kursy we wszystkich okręgach, a także czy kursy już zorganizowane spełniały normy ujęte we wspomnianych wytycznych.
Pewnym jest, ze Wydziałowi III nie udało się utworzyć systemu wyszkolenia, obejmującego tereny całego kraju, a ten który obowiązywał w NOW mocno odbiegał od potrzeb walki konspiracyjnej. Żaden z oficerów Wydziału nie miał żadnego doświadczenia w pracy konspiracyjnej. Ich wiedza teoretyczna i praktyczna, zaczerpnięta w regularnych jednostkach WP odstawała w każdej kwestii od realiów konspiracyjnych. Do tego wszystkiego dochodził chroniczny brak materiałów szkoleniowych.
Poziom wyszkolenia w NOW podniósł się dopiero po scaleniu tej organizacji z Armią Krajową, co było w dużej mierze zasługą tej drugiej.
Wydział IV. Zaopatrzenie. Kwatermistrzostwo.
Szefowie:
por. Józef Przybyszewski "Grzymała", "Gajewski", "Grajewski".: listopad 1939 - lato 1941 r.
- inż. Kazimierz Kobylański "Inżynier", "Jerzy".: lato 1941 - listopad 1942 r.
Dział Finansowy.
Szef:
por. Józef Przybyszewski "Grzymała", "Gajewski", "Grajewski".
Dział Uzbrojenia.
Wydział Zaopatrzenia był jednym z najsłabiej zorganizowanych wydziałów Komendy Głównej NOW. Nominacja Józefa Przybyszewskiego na szefa Wydziału wynikała z pełnienia analogicznego stanowiska w Zarządzie Głównym Stronnictwa Narodowego. Finansowo NOW była więc uzależniona od partii.
Ze względu na ogromne braki kadrowe nie udało się rozwinąć w poważniejszy sposób komórki zaopatrzeniowej. Latem 1941 r., kierownictwo Stronnictwa zdecydowało się przekształcić wydział zaopatrzenia w kwatermistrzostwo, powołując na funkcję jego szefa inż. Kazimierza Kobylańskiego "Inżyniera".
Wówczas to wydzielono Dział Finansowy oraz Dział Uzbrojenia, których formowania nigdy nie udało się dokończyć. Dział Finansowy zajmować się miał głównie pozyskiwaniem pieniędzy od władz Stronnictwa na potrzeby NOW. Dział Uzbrojenia odpowiedzialny był natomiast za pozyskiwanie uzbrojenia.
Obserwowano niemieckie składy uzbrojenia i fabryki broni, kupowano broń od Niemców bądź też szmuglerów, w ograniczonym zakresie przeprowadzano akcje dozbrojeniowe.
Wydział V. Łączność.
Szefowie:
ppor. Władysław Jaworski "Jacek", "Olza", "Wit", "Władek".
płk. Dąbrowski(?).: 1941 - ??
mjr. N.N. "Stanisław". (?)
mjr N.N. "mjr X".
Zakres działalności:
Utrzymanie łączności między poszczególnymi członkami Komendy Głównej oraz między Komendą Główną a struktura terenową. Odrębnym zadaniem Wydziału było utrzymanie łączności pomiędzy Zarządem Głównym Stronnictwa Narodowego w kraju oraz Komendy Głównej NOW z placówką kontaktową NOW w Budapeszcie i naczelnymi czynnikami SN w Londynie. Wydział powołano do życia dopiero w 1941 r.
Wydział VI Propagandowy. Centralny Wydział Propagandy (CWP).
Szefowie:
- Stanisław Piasecki "Staszek", "Stanisław Mostowski".: 1939 - 4 grudnia 1940 r.
- Stefan Sacha "Marek".: grudzień 1940 - połowa 1941 r.
- Jan Bajkowski "Baj", "Kamiński", "Jan Kamiński".: połowa 1941 - listopad 1942 r.
- ks. Jan Stępień "Dr. Jan", "Jan", "Jankowski".: listopad 1942 - ??
Zastępcy:
 rtm. Jan Dobraczyński "Hozjusz", "Eugeniusz Kurowski".
ppor. Andrzej Mikułowski "Lord".
Technika wydawnicza "Zakłady Wydawnicze Walki":
Szefowie:
- Ryszard Szczęsny "Edward Raczyński".
- Kazimierz Maliszewski.
- Józef Schmydt "Henryk", "Marcin".
- Janusz Gorczykowski "Janusz".
Kolportaż.
Szef:
- Tadeusz Łukasiewicz "Tadeusz Nałęcz".
Szef organizacyjny CWP.
- ks. Jan Stępień "Dr. Jan", "Jan", "Jankowski".
- Jerzy Przygodzki "Zygmunt".
Dział prasowy.
Szef:
- Wiktor Krościanko "Olgierd".
Dział informacji.
Szef:
- Bronisław Ekert "Bronicki".
Dział propagandy ustnej.
Szef:
- Tadeusz Lorent "Ciano".
Biuro antykomunistyczne.
Szef:
- M. Drozdowski.
Kwatermistrz wydziału:
- Anna Swoboda "Wanda", "Jadwiga".
Zespół łączniczek wydziału.
Kierowniczka:
- Wanda Kuropatwińska "Duda".
Zakres działalności:
Redakcja, druk i kolportaż prasy konspiracyjnej Stronnictwa Narodowego. Opracowywanie instrukcji propagandowych, materiałów do szkolenia politycznego, instrukcji dla propagandystów, powoływanie komórek propagandy na szczeblu okręgów i powiatów.
Pisma:
"Walka".
Decyzja o utworzeniu periodyku "Walka" zapadła po przekazaniu pisma "Szaniec" OP ONR, które dotąd prowadzono w kooperacji z tą organizacją. Wydawanie "Walki" rozpoczęto w grudniu 1939 r., a pismo to od samego początku stało się głównym organem prasowym NOW. Jego kolportaż w krótkim czasie stał się priorytetem Wydziału.
W myśl zarządzenia kierownictwa Wydziału Propagandy z 1942 r., "Walka" miała status organu obowiązującego, a wszystkie organy lokalne miały być kolportowane i czytane tylko wraz z nią.
4 grudnia 1940 r., w wyniku "wsypy" warszawskiej drukarni pisma przy ul. Okrężnej 10 na Sadybie, nastąpił szereg aresztowań członków CWP ze Stanisławem Piaseckim na czele. W związku z tymi wydarzeniami, dla zmylenia Niemców, w okresie od stycznia do kwietnia 1941 r., periodyk wydawano pod nazwą "Zwycięstwo". Był on drukowany w tym czasie w nowych drukarniach na Ulrychowie i Pelcowiźnie. Jesienią 1941 r., i te drukarnie zostały wykryte i rozbite przez niemiecką policję bezpieczeństwa.
W lutym 1942 r., CWP uruchomił nowy zakład przy ul. Górczewskiej, gdzie do listopada tego roku, czyli do momentu kolejnej "wsypy", "Walka" wydawana była jako "Wojna". Po szeregu aresztowań, jakie wówczas nastąpiły straty w ludziach i w sprzęcie były tak dotkliwe, że ciągłość pracy propagandowej udało się utrzymać tylko dzięki pomocy wydawniczej BiP-u Komendy Głównej Armii Krajowej.
Pomimo celnych uderzeń okupanta już wiosną 1943 r., zdołano utworzyć dodatek do "Walki", zatytułowany "Żołnierz Wielkiej Polski", natomiast w sierpniu tego roku uruchomić drukarnię przy ul. Dolnej, gdzie pismo było drukowane już bez przeszkód, aż do wybuchu Powstania Warszawskiego.
"Szaniec".
Początkowo "Szaniec" wydawano w kooperacji z OP ONR. Pierwszymi organizatorami pisma byli Wiktor Butler i Henryk Minich, którzy po pewnym czasie przekazali je Obozowi Narodowo-Radykalnemu.
Ogółem CWP wydawał podczas okupacji 8 periodyków centralnych (w tym wspomnniana już "Walka", "Sprawy Narodu", "Polak", "Myśl Narodowa"), a także kilkadziesiąt tytułów lokalnych, np. w stolicy kolportowano "Warszawski Głos Narodowy". Od początku 1943 r., w prasie CWP zaczęła pojawiać się regularnie problematyka Kresów, którą poruszano na łamach miesięcznika "Nasze Ziemie Wschodnie". Wydano także kilkadziesiąt powielanych egzemplarzy "Biuletynu Antykomunistyczniego BAK".
W kooperacji z Okręgiem Stołecznym Stronnictwa Narodowego Wydział wydawał także antydatowane reprinty klasyki myśli narodowej, takich jak "Myśli nowoczesnego Polaka" Romana Dmowskiego, a także nowe publikacje, przeważnie w formie broszur programowych. Do najważniejszych z nich należały: "U źródeł wrześniowej katastrofy" autorstwa Włodzimierza Bielana (1940 r.), "Misja dziejowa Polski" Piotra Gorczykowskiego (1941 r.), "Między Rosją a Niemcami" Tadeusza Macińskiego (1941 r.), "Historia Obozu Narodowego" Andrzeja Kozaneckiego (1941 r.), "Żydzi i masoneria", "Liberalizm, socjalizm, komunizm" Tadeusza Przeciszewskiego (1941 r.) i "Idea Narodowa" Janusza Gorczykowskiego (1942 r.).
W 1942 r., grupa rozłamowa w Stronnictwie Narodowym wydała ponadto broszury "Armia sanacyjna czy narodowa i korporacjonizm" autorstwa N.N. "Balińskiego".
CWP był najbardziej rozbudowanym wydziałem Komendy Głównej NOW. To pokazuje jakie priorytety w tym czasie obowiązywały w prowadzeniu walki z okupantem. Wydział VI po scaleniu NOW z AK stał się częścią BiP-u Komendy Głównej Armii Krajowej zachowując jednak dużą autonomię.
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantki:
- Anna Swoboda "Wanda".: 1941 - kwiecień 1943 r.
- Halina Jabłońska-Ter-Oganjan "Barbara".
Zakres działalności:
Ogólnie pojęta służba pomocnicza: pełnienie służby wartowniczej, służby sanitarnej, utrzymanie łączności i kwaterunek oraz służba propagandowa (kolportaż prasy).
NOWK została utworzona jesienią 1941 r., z działającej w ramach Wydziału I Komendy Głównej, Narodowej Organizacji Kobiet (NOK). NOWK podporządkowana była bezpośrednio Komendantowi Głównemu.
Pierwszą komendantką została Anna Swoboda "Wanda" jednak jej pozycja była podważana przez inne funkcyjne. Na przełomie 1942 i 1943 r., duże wpływy zdobyła Halina Podczaska "Jadwiga", która w porozumieniu z kierownictwem SN utworzyła przy Zarządzie Głównym Stronnictwa Narodowego Centralny Wydział Kobiecy, rywalizujący z NOWK o wpływy.
W kwietniu 1943 r., w celu ujednolicenia dowodzenia pionu kobiecego, zdymisjonowano Anne Swobodę na jej miejsce powołując Halinę Jabłońską-Ter-Oganjan "Barbarę". W szczytowym okresie działalności NOWK liczyła około 10 000 członkiń. W wyniku akcji scaleniowej zdecydowana większość z nich znalazła się z czasem w szeregach Armii Krajowej.
Biuro Legalizacji.
Szef:
por. Marian Gliński.
Zakres działania:
Fałszowanie dowodów tożsamości (Ausweis), kart rozpoznawczych (Kennkarte), zaświadczeń pracy, kart pracy, zaświadczeń meldunkowych, przepustek urlopowych, metryk parafialnych, zakup oryginalnych stempli i blankietów.
Struktura terenowa.
Organizacja Specjalna "S". Okręg Stołeczny "Orzeł Biały". Warszawski-miejski.
Komendanci:
- Stanisław Chromik.: październik - grudzień 1939 r.
por./kpt. Bolesław Czerwiński "Bolesław Czarnecki".: grudzień 1939 - połowa 1941 r.
mjr./ppłk. Jan Szczurek-Cergowski "Wiesław".: czerwiec 1941 - październik 1942 r.
ppłk. Wacław Makatrewicz "Wacław II".: październik 1942 - 13 kwietnia 1943 r.
ppor. Stanisław Maciński "Prus".: kwiecień - koniec lata 1943 r.
 gen. bryg. Radosław Dzierżykraj-Stokalski "2512".: koniec lata 1943 - połowa maja 1944 r.
ppłk. Franciszek Rataj "Paweł".: lipiec 1944 - ??
Szef sztabu:
por./rtm. Aleksander Lossow-Niemojowski "Alek".: wiosna 1943 - sierpień 1944 r.
Komenda Okręgu:
Wydział Organizacyjno-Wyszkoleniowy.
Szefowie:
por. Witold Pawłowski "Zdzisław Ptaszyński", "Zdzisław".: 1941 - 1942 r.
ppor. Stanisław Mroziński "1152", "Stefan", "Blondyn".: 1942 - ??
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Kierowniczka:
- Maria Czachowska "Maria", "975".
W 1943 r., NOWK okręgu liczyła około 500 członkiń.
Samodzielny Batalion Szkolny.
Dowódcy:
ppor. Stanisław Mroziński "1152", "Stefan", "Blondyn".
mjr. Eugeniusz Łepkowski "1914".
Szkoła podoficerska:
Komendant:
ppor. Marian Kuźmiar.: jesień 1941 - październik 1943 r.
ppor. Stanisław Potemski "1069".: październik 194 - ??
Szkoła Podchorążych.
Komendant:
ppor. Andrzej Sanecki "Andrzej", "1072"
Wydział Wywiadu i Kontrwywiadu.
Szefowie:
ppor. Leon Najmrodzki "Leon", "Leon Olszewski".: ?? - ??
ppor. Eugeniusz Ichnatowicz-Suszyński "Eugeniusz Kamiński", "1234".: ?? - ??
Wydział Operacyjny.
Szef:
rtm. Mieczysław Rostafiński "Jan", "2582".
Zastępca:
kpt. Ludwik Gawrych "Gustaw", "1944".
Wydział Zaopatrzenia.
Szef:
ppor. Jan Kozłowski "1045".
Wydział zajmował się zdobywaniem zaopatrzenia na potrzeby przyszłego powstania powszechnego. W związku z tym zajęto się organizowaniem i szkoleniem intendentury, pozyskiwaniem i magazynowaniem niezbędnych materiałów i środków. Na początku 1943 r. wydział składał się z trzech działów:
Dział Uzbrojenia.
Zajmował się ewidencją i obserwacją zakładów zbrojeniowych okupanta zlokalizowanych na terenie okręgu oraz zdobywaniem i przechowywaniem uzbrojenia w trzech magazynach (Śródmieście, Praga).
Komórka kartograficzna.
W samym tylko czerwcu 1943 r., komórka topograficzna zakupiła 326 map topograficznych na użytek jednostek liniowych. W tym samym czasie wydatkowano 4 625 zł. na podręczniki do szkolenia wojskowego.
Dział Intendentury.
Dział organizował komórki żywnościowe na czas powstania powszechnego, wykorzystując do tego Radę Główną Opiekuńczą, a także sekcje mundurowe, przez tworzenie warsztatów krawieckich, szewskich itp. Ponadto prowadzono szkolenia oficerów gospodarczych na szczeblu kompanii.
Dział Sanitarny.
Kierownik:
- dr. Wacław Chrzanowski.
Opierając się na współpracy z Narodową Organizacją Wojskową Kobiet, dział zabezpieczał zaplecze medyczne na potrzeby przyszłych działań powstańczych.
Wydział Propagandy i Wychowania.
Szef:
- Piotr Gorczykowski "1293".
Wydział Propagandy i Wychowania był wspólny dla pionu wojskowego i pionu cywilnego.
Zgrupowanie NOW-AK "Stolica". Wydział liniowy Okręgu (maj 1943 r.).
Batalion szkolny (do maja 1943 r.).
Dowódcy:
ppor. Stanisław Mroziński "1152", "Stefan", "Blondyn".
mjr. Eugeniusz Łepkowski "1914".
Batalion liniowy (do maja 1943 r.).
Dowódca:
ppor. Jan Juszkiewicz "Juwicz", "1427".
Batalion "1427". Batalion "Gustaw".
Dowódcy:
ppor. Jan Juszkiewicz "Juwicz". "1427".
kpt. Ludwik Gawrych "1944".
Kompania "1119".
Dowódca:
ppor. Stefan Zielewicz "1119".
Kompania "1060".
Dowódca:
ppor. Tadeusz Gaszczyński "1060".
Kompania "1028".
Dowódca:
 st. sierż. pchor. Stefan Bartnikowski "1028".
Kompania "1469".
Dowódca:
st. sierż. pchor. Romuald Taff "1469".
Batalion "1152".
Dowódcy:
ppor. Stanisław Mroziński "1152".
mjr. Zygmunt Brockhausen "2339", "Antoni".
Batalion "Dominik" (południowe Śródmieście, Mokotów).
Dowódca:
mjr. Zygmunt Brejnak "Zygmunt", "1094".
Batalion "Karol" (Praga, Wawer, Otwock, Karczew, Rembertów, Miłosna).
Dowódca:
ppor. Stanisław Mroziński "1152".
Okręg Stołeczny został powołany do życia w połowie października 1939 r., decyzją reaktywowanego zarządu okręgowego Stronnictwa Narodowego, podczas narady jaka odbyła się w lokalu konspiracyjnym przy ul. Czerwonego Krzyża 14 z udziałem prezesa okręgu oraz Jana Korneckiego, Aleksandra Góreckiego i Stanisława Chromika.
Początkowo przyjęto nazwę Organizacja Specjalna "S", a pierwszym komendantem mianowano Chromika. W związku jednak z tym, że nie był on związany ze środowiskiem warszawskim, nie osiągnął on zbyt wiele w pracy organizacyjnej.
Po Chromiku dowództwo nad warszawską organizacją wojskową SN objął Bolesław Czerwiński "Bolesław Czarnecki", który pełnił swoje obowiązki do połowy 1941 r. W tym samym roku połączono okręg stołeczny z okręgiem ziemskim. Obowiązywał podział na 5 jednostek dzielnicowych: Śródmieście, Mokotów, Wola-Ochota, Żoliborz i Praga.
W maju 1941 r., po fali aresztowań przystąpiono do gruntownej reorganizacji Okręgu, zarówno w zarządzie Stronnictwa Narodowego jak i w kierownictwie okręgowego NOW. Wówczas to szefem Wydziału Organizacyjnego SN został ppor. Tadeusz Maciński "Prus", który był przywódcą nielicznej co prawda, ale za to dobrze zakonspirowanej paramilitarnej organizacji narodowej. Stała się ona podstawą dalszego rozwoju Okręgu Stołecznego.
W czerwcu 1941 r., dowództwo nad okręgiem objął mjr Jan Szczurek-Cergowski "Wiesław". Po objęciu Wydziału Organizacyjnego przez por. Pawłowskiego, pod nadzorem Tadeusza Macińskiego wprowadzono nowy model organizacyjny. Na samym dole organizacyjnym tworzono tzw. piątki (5-8 żołnierzy), następnie drużyny (3 piątki), zespoły (3 drużyny), zastępy (3 zespoły), hufce (3 zastępy), chorągwie (3 hufce).
Przyjęcie harcerskiego modelu strukturalnego miało zapobiec dekonspiracji oraz być bardziej atrakcyjne dla młodzieży harcerskiej, co ułatwiało jej pozyskanie dla organizacji. Nowo przeszkolonych członków w piątkach kierowano do formowanych drużyn i zespołów, z których tworzono skadrowane hufce.
W tym samym roku komendzie stołecznej podporządkowano tymczasowo 13 obwodów podwarszawskich. Wówczas to utworzono Podokręg Wewnętrzny pod dowództwem kpt. Lossow-Niemojowskiego oraz Podokręg Zewnętrzny (powiat warszawski) z kpt. Zygmuntem Brejnakiem "1094" jako dowódcą. Po scaleniu obu okręgów siła Okręgu Stołecznego wzrosła do około 3 000 ludzi.
Jesienią 1941 r., rozpoczęto organizację batalionu szkolnego, uruchamiając przy nim szkołę podoficerską oraz szkołę podchorążych. W 1942 r., w związku z decyzją o scaleniu z Okręgiem Warszawskim Armii Krajowej okręg stołeczny został poddany kolejnej reorganizacji.
W październiku 1942 r., do AK przeszedł dowódca okręgu mjr. Szczurek Cergowski, a wraz z nim część Podokręgu Wewnętrznego. Nowym komendantem mianowano ppłk Wacława Makatrewicza "Wacława II". Mając jednak przeciwko sobie własnego szefa sztabu oraz Tadeusza Macińskiego "Prusa" nie odegrał on większej roli na swoim stanowisku.
13 kwietnia 1943 r., "Wacław II" został aresztowany. Wówczas to schedę po nim objął Maciński "Prus". Pod koniec lata z poręczenia "Prusa", komendantem okręgu został tytularny generał Radosław Dzierżykraj-Stokalski "2512". W konspiracji związał się on również z NSZ, pozostając do dyspozycji Komendy Głównej tej organizacji.
Fakt ten zrodził poważny konflikt pomiędzy władzami centralnymi SN-NOW a Komendą Główną AK, gdyż kandydatura ta nie została przez Armię Krajową zatwierdzona. W połowie maja 1944 r., gen. Dzierżykraj-Stokarski został aresztowany, a jego miejsce zajął ppłk Franciszek Rataj "Paweł". Komenda Okręgu nie uległa likwidacji aż do wybuchu Powstania Warszawskiego.
W maju 1942 r., czyli bezpośrednio przed I etapem scalenia z AK, z Okręgu Stołecznego ponownie wyłączono obwody pozamiejskie i utworzono okręg-ziemski. Zewnętrzną granicą obwodów peryferyjnych ustalono granice miasta z wyjątkiem Obwodu Południe, który objął swoim zasięgiem osiedle Wilanów i Obwodu Zachód z osiedlami Okęcie, Skorosze, Szczęśliwice, Włochy i Ursus.
W sierpniu 1943 r., miała miejsce kolejna reorganizacja strukturalna okręgu. Dotychczasowy układ dzielnicowy zastąpiono podziałem liniowym, opartym na pododdziałach wojskowych. Przyczyną tych zmian była konsekwentna realizacja przez siły okręgu koncepcji walki o ziemie postulowane nad Bałtykiem, Odrą i Nysą Łużycką.
W związku z tymi planami rozpoczęto organizację Zgrupowania NOW-AK "Stolica", którego głównym zadaniem miało być operowanie na tyłach cofających się wojsk niemieckich w czterech kolumnach marszowych na Opole, Wrocław, Frankfurt nad Odrą i Szczecin. W założeniach operacyjnych liczono na to, że w trakcie marszu oddziały Zgrupowania rozwiną się w duże jednostki taktyczne.
Okręg Warszawski-ziemski.
Komendanci:
por. Witold Pawłowski "Zdzisław Ptaszyński", "Zdzisław".: październik 1939 - wiosna 1940 r.
por. inż. Alojzy Kasprowicz "Alek".: wiosna 1940 - ??
por. Witold Pawłowski "Zdzisław Ptaszyński", "Zdzisław".: ?? - 1941 r.
mjr. Jan Szczurek-Cergowski "Wiesław".: 1941 - maj 1942 r.
ppłk. Jan Sokołowski "Witold". : maj 1942 - druga połowa 1943 r.
Komenda Okręgu:
Wydział Organizacyjny.
Szef:
por. Witold Pawłowski "Zdzisław Ptaszyński", "Zdzisław".: wiosna 1940 - ??
Zastępca:
ppor. Władysław Sikorski "Bodek".
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Kierowniczka:
- Janina Sokołowska "Ewa".
W szczytowym okresie działalności NOWK okręgu liczyła 1 500 członkiń.
Wydział Wywiadu i Kontrwywiadu.
Szef:
kpt. Maciej Piaszczyński.
kpt. Stefan Maurin.
Wydział Łączności.
Szef:
por. N.N. "Kazimierz".
Wydział Propagandy i Wychowania.
Szef:
ppor. Zbigniew Romer "Marian Kmita".
Decyzję o powołaniu organizacji wojskowej Stronnictwa Narodowego w okręgu podjęto 20 października 1939 r., na zebraniu członków zarządu okręgowego SN, do którego doszło w mieszkaniu Juliusza Kręźla przy ul. Kruczej 19 w Warszawie. Wówczas to na komendanta okręgu powołano Witolda Pawłowskiego "Zdzicha". Stanowisko to piastował on jedynie przez kilka miesięcy. Wiosną 1940 r., schedę po nim objął por. Alojzy Kasprowicz "Alek". Po aresztowaniu "Alka" funkcję komendanta objął ponownie Pawłowski.
W tym czasie wskutek fali aresztowań, oraz w wyniku braku łączności i ciągłości kierowania Okręg Ziemski przyłączono do Okręgu Stołecznego i oddano pod dowództwo mjr. Szczurkowi-Cergowskiemu "Wiesławowi". W wyniku wzmocnienia kadr pozawarszawskich oraz decyzji scalenia z Armią Krajową w maju 1942 r., ponownie wyodrębniono Okręg Warszawa-Ziemska. Na czele Komendy Okręgu stanął wówczas ppłk. Jan Sokołowski "Witold".
Sieć terenowa okręgu objęła swoim zasięgiem nie tylko większość byłego województwa warszawskiego, ale też znacznie przekroczyła jego przedwojenne granice. Dowództwu okręgu podporządkowano bowiem część powiatów Podlasia, a w szczególności węgrowski. Według niektórych źródeł w roku 1940 Teodor Grabecki powołał Podokręg Mazowsze Płockie NOW (ziemie włączone do Rzeszy). Główną siłą bojową tego podokręgu był Samodzielny Batalion Płocki w składzie 3 kompanii, pod dowództwem ppor. Wiesława Kostaneckiego.
Według relacji kolejnego dowódcy batalionu ppor. Jana Nowaka "Borowika", "Grudy" jego oddział liczył 250-500 żołnierzy i już w 1941 r., prowadził aktywną działalność bojowo-dywersyjną. W 1942 r., oddział został włączony do Armii Krajowej.
Do najaktywniejszych powiatów Okręgu Warszawa-ziemska należały: powiat garwoliński, radzymiński, mińskomazowiecki, sochaczewski, łowicki, grójecki, ostromazowiecki, wysokomazowiecki i sokołowski. Ogólnie rzecz biorąc, stopień zorganizowania i zdolności bojowej na terenie okręgu był jednak dość słaby.
W roku 1942 ogólna liczebność okręgu wynosiła około 10 000 żołnierzy, z których tylko około 2 procent była uzbrojona. Okręg charakteryzował się słabym systemem dowodzenia i łączności oraz znaczną samodzielnością powiatów, a nawet obwodów. Komenda Okręgu została zlikwidowana podczas II fazy akcji scaleniowej, w drugiej połowie 1943 r.
Okręg Krakowski "Ugory".
Komendanci:
ppor. Franciszek Szwed "Franek".: 1940 r.
mjr Władysław Owoc "Paweł", "Fruktus", "Gola", "Wujek".: przełom 1940/1941 - styczeń 1945 r.
Szef sztabu:
płk dypl. Euzebiusz Hauser "Jot".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
- Walerian Gołuński "Jarosz".: 1942 - 1943 r.
ppor. Władysław Gałka, "Lis", "Wiktor".: wrzesień 1944 - ??
Dział łączności.
Szef:
- Jan Szponder "Janusz", "Gradyw".: 1944 r.
Dział zabezpieczenia kwater i lokali konspiracyjnych.
Szef:
- Władysław Łazarow "Strusiński".
Dział legalizacji. Kancelaria i archiwum.
Szef:
- Roman Stec "Gruby".
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantka:
- Krystyna Żychowicz "Grażyna".
Wydział Wywiadu.
Szef:
por. Zygmunt Czownicki "Walek", "Marian".
Wydział Operacyjny.
Szefowie:
płk dypl. Florian Smykal "Strzała".
płk dypl. Euzebiusz Hauser "Jot".:
Wydział Kwatermistrzowski.
Szef:
mjr N.N. "Krystynowicz".
Biuro Organizacji Kwater Konspiracyjnych.
Kierownik:
- Władysław Łazarow "Strusiński", "Komar".
Dział Łączności Konspiracyjnej:
Kierownik:
- Władysław Łazarow "Strusiński", "Komar".
Do zadań Wydziału Kwatermistrzowskiego należało organizowanie kwater konspiracyjnych, sieci łączności konspiracyjnej oraz zabezpieczanie miejsc odpraw.
Wydział Propagandy.
Szefowie:
- Władysław Furka "Emil".: ?? - lato 1940 r.
- Henryk Grabowski "Ambroży".: 1942 - 1944 r.
- Andrzej Gołębiowski "Roman".: 1944 - ??
Pisma:
Okręg Krakowski NOW wydawał w pierwszym okresie własne pismo „Pobudka”, która w maju 1940 r. zmieniła nazwę na „Surma”, drukowane w klasztorze Franciszkanów w Krakowie. Okręg dysponował także innymi tytułami wydawniczymi, m. in: „Na Posterunku”, „Front Narodowy”, „Znicz Narodowy”, „Dziennik Narodowy”, „Kierownik”, „Obozowiec”.
Wydział Młodzieżowy. Okręgowe Kierownictwo Młodzieży.
Kierownicy:
- Zdzisław Skorudecki "Poremut", "Busecki", "Opole".: 1942 - listopad 1943 r.
- Lech Masłowski "Jerzy", "Maciej".: listopad 1943 - ??
Zastępcy:
- Jan Szponder "Janusz", "Gradyw".
- Jan Pazoła "Stanisław".
Kierownicy Młodzieży Wielkiej Polski na miasto Kraków:
- Jan Pazoła "Stanisław".
- Kazimierz Szpytman "Przemko".
Kierownicy Wychowania:
- Lech Masłowski "Jerzy".
- Kazimierz Szpytman "Przemko".
Kierownik Wychowania Wojskowego:
- Stanisław Mierzwiński "Michał".
Wydział Sporządzania Dokumentów (od 1943 r.).
Kierownicy:
- Bronisław Białek "Mars".: 1943 - czerwiec 1944 r.
- Adam Fradera "Radoma".: czerwiec 1944 - ??.
Kancelaria Komendy Okręgu.
Kierownik:
- Roman Stec "Gruby".
Podokręgi:
Kraków Miasto "Krajewski".
Komendanci:
mjr Czesław Szwed "Franek", "Horawski".: ?? - lipiec 1942 r.
kpt/mjr Adam Stabrawa "Jar", "Szałas", "Borowy", "Opolski".
por./kpt Józef Krauze "Przedrzymirski", "Sokół", "Grabowski".
Powiat Południe (na południe od Wisły).
Powiat Wschód.
Powiat Zachód.
W listopadzie 1942 r., 700 żołnierzy podokręgu zostało przekazanych Armii Krajowej z zachowaniem jednolitości organizacyjnej. Od marca 1943 r., na terenie podokręgu funkcjonowała szkoła podchorążych, dowodzona przez por. Trybalskiego "Marcelka".
Kraków Zewnętrzny-Podkrakowski "Limba".
Komendanci:
kpt/mjr Teofil Trnka "Ryszard", "Śliwiński".
por. Władysław Gałka "Lis", "Wiktor".: wiosna 1943 - ??
Powiat Kraków-Skawina.
Powiat Bochnia.
Powiat Wieliczka.
Powiat Słomniki.
Powiat Miechów.
Powiat Krzeszowice.
Powiat Kalwaria-Wadowice.
Podokręg został podporządkowany Armii Krajowej na przełomie 1943 i 1944 r.
Tarnów "Cis", "Sankta Maria".
Komendant:
kpt/mjr. Eugeniusz Antoni Borowski "Jastrzębiec", "Werner", "Leliwa".
Powiat Tarnów.
Powiat Dąbrowa Tarnowska.
Powiat Brzesko.
Powiat Dębica.
Powiat Mielec (do maja 1943 r.).
Liczebność około 1 500 żołnierzy.
Podhale "Smrek".
Komendant:
kpt/mjr Adam Stabrawa "Borowy", "Grab".
Powiat Limanowa.
Powiat Nowy Targ-Rabka.
Powiat Mszana Dolna-Maków Podhalański.
Powiat Nowy Sącz.
Podkarpacie:
Komendant:
kpt/mjr Józef Drelichowski "Hen", "Czortyński", "Zwit".
Powiat Krosno.
Powiat Jasło.
Powiat Brzozów.
Powiat Gorlice.
Powiat Biecz.
Tereny Małopolski przed wojną charakteryzowały się dużymi wpływami endecji. Dlatego już od pierwszych dni okupacji niemieckiej rozpoczęto tam działalność w warunkach konspiracyjnych. W drugiej połowie listopada do Krakowa dotarł pełnomocnik Komendy Głównej wojskówki Stronnictwa Narodowego Władysław Jaworski "Jacek", "Wit".
Na miejscu przekazał on tamtejszemu aktywowi instrukcje pracy konspiracyjnej oraz nakazał powołanie zawiązku komendy okręgowej. Podczas specjalnej odprawy "Wit" zetknął się jednak z wyraźną niechęcią wobec inicjatywy tworzenia endeckiej organizacji wojskowej. Ośrodki krakowskie opowiadały się bowiem za ogólnokrajowym i apolitycznym wysiłkiem zbrojnym, z myślą o powstaniu powszechnym, sobie rezerwując akcję partyjną i wychowanie narodowe.
Stanowisko takie uniemożliwiało wczesne utworzenie komendy okręgu. Budowę struktur wojskowych utrudniał również fakt, że miejscowy aktyw endecki charakteryzował się zupełnym brakiem kwalifikacji wojskowych. Mimo to, dzięki determinacji Władysława Jaworskiego i p.o. Komendanta Głównego NOW udało się zainicjować prace nad tworzeniem konspiracyjnej organizacji wojskowej.
Według Jaworskiego pierwszego Komendanta Okręgu Kraków NOW zaprzysiągł on sam na początku 1940 r. Nieznany dziś z nazwiska oficer pełnił swoje obowiązki zaledwie kilka miesięcy. Prawdopodobnie też pierwsi organizatorzy wojskówki zostali aresztowani i straceni.
W związku z tym kluczowe znaczenie miały inicjatywy organizacyjne w powiatach o charakterze oddolnym i w dużej mierze spontanicznym. Pierwsze zawiązki struktur powiatowych powstały w Krakowie, Bochni, Myślenicach i Miechowie, dając podstawę do utworzenia Podokręgu Krakowskiego. Kolejne komendy utworzono w Brzesku, Tarnowie, Pilźnie i Miechowie.
W połowie 1940 r., z polecenia Komendy Głównej do organizacji komendy okręgowej przystąpił ppor. Czesław Szwed "Franek", jednak nie zanotował on żadnych osiągnięć na tym polu.
Na przełomie 1940 i 1941 r., zadanie to przejął mjr Władysław Owoc "Fructus", "Paweł", "Gola", "Wujek", który kilka miesięcy wcześniej odrzucił propozycję Mieczysława Trajdosa objęcia funkcji Komendanta Głównego. Od tego czasu miała miejsce gruntowna reorganizacja wszystkich szczebli i istotne zmiany kadrowe. Najbliższymi współpracownikami "Fructusa" w dziele powołania Komendy Okręgu byli w tym czasie: Henryk Grabowski, Władysław Augustyn i Marian Pajdak.
Sieć terytorialną okręgu tworzyło 21 powiatów z podziałem na 5 podokręgów. Okręgowi udało się też utworzyć kilka większych oddziałów partyzanckich. Do najaktywniejszych należały:
Oddział Dywersyjno Bojowy Józefa Lessera "Jastrzębskiego", sformowany na początku 1943 r., liczebność 65-68 żołnierzy.
Oddział Partyzancki "Latawiec", dowodzony przez kpr. pchor. Antoniego Strończaka "Latawca", liczebność 30 żołnierzy, podporządkowany AK wiosną 1944 r.
Oddział Partyzancki "Orski", dowodzony przez Józefa Chuchrę "Orskiego".
Oddział Partyzancki "Janina", dowodzony przez por. Jana Gomołę "Jawora", początkowo liczący 30 partyzantów, od sierpnia 1944 r., walczył w składzie Batalionu "Barbara" 16 pp. AK Ziemi Tarnowskiej.
Oddział Partyzancki "Szczerbiec", dowodzony przez Lecha Masłowskiego "Jerzego".
Ponadto każdy z poszczególnych powiatów dysponował grupami dywersyjno-bojowymi o charakterze improwizowanym. Liczebność okręgu wynosiła około 9 000 żołnierzy, bez NOWK. Niemal całość tych sił w roku 1944 weszła w skład Armii Krajowej.
Okręg Lubelski "Łucjan, Zagroda".
Komendanci:
- p.o. Mieczysław Wesołowski "Marcin".: 1939 - maj 1940 r.
ppłk. Józef Rokicki "Karol", "Michał".: maj 1940 - czerwiec 1941 r.
por. Adam Mirecki "Adaś".: czerwiec 1941 - 1942 r.
kpt. Jakub Hałas "Kuba", "Wołyniak".: grudzień 1942 - 1944 r.
Zastępcy:
por. Adam Mirecki "Adaś".: początek 1941 - czerwiec 1941 r.
kpt. Michał Kłosowski "Stanisław Michałowicz", "Rola", "Jan".: czerwiec 1941 - ??
kpt. Konrad Szmeding "Młot".: 1942 - ??
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
- Mieczysław Wesołowski "Marcin".: 1940 - marzec 1941 r.
- Tadeusz Lipski "Kotek".: 1941 - listopad 1942 r.
- N.N. "Kobra".
Inspektorzy okręgowi:
- Tadeusz Kaszubski.
- Wacław Lipski.
Wydział Wywiadu.
Szefowie:
por. Walerian Stepanow "Boruta".: ?? - listopad 1942 r.
 chor. Józef Bartoszak "Pap".
Wydział Operacyjny.
Szefowie:
kpt. Jakub Hałas "Kuba", "Wołyniak".
kpt. Konrad Szmeding "Młot".: 1942 - ??
Szef wyszkolenia:
por. Obniński "Hubert".
Wydział Zaopatrzenia:
Szefowie:
ppor. Józef Wędkowski "Magister".
Wydział Propagandy.
Szefowie:
- Stanisław Fijałkowski.
- Jerzy Pawłowski "Stefan".
- Henryk Mostkowski.
Szef kolportażu:
ppor. Janusz Walewski.: ?? - listopad 1942 r.
Szefowie uzbrojenia.
por. inż. Bernard Grzywacz "Marek".
kpt. Rybnicki "Krak".
Szef łączności:
- Tadeusz Grunwald.
Szef dywersji.
plut. pchor. Stefan Komar.
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantki:
- Maria Dobrowolska "Marysia".
- Elżbieta Dubaj "Ziula".
Podokręgi.
Podokręg Lublin "18".
Komendant:
por. Adam Mirecki "Adaś".
Podokręg Zamość "19".
Komendanci:
- Kazimierz Rzewuski.: ?? - 1941 r.
- Zdzisław Skrzetuski.: 1941 - 13 listopada 1942 r.
Podokręg Podlasie-Siedlce "20".
Komendanci:
mjr N.N. "Kozłowski".
Powiaty.
Powiat Włodawa.
Komendant:
chor. N.N. "Abisynczyk".
Powiat Hrubieszów.
Komendant:
kpt. Stanisław Czereśniak "Wrzos".
Powiat Kraśnik.
Komendant:
 st. sierż Józef Wolski.
Powiat Krasnystaw.
Komendant:
pchor. Wacław Niewiaromski.
Powiat Siedlce.
Komendant:
ppor. Wacław Lauferski.
Powiat Łuków.
Komendant:
pchor. N.N.
Powiat Lubartów.
Komendant:
- Witold Rojek.: ?? - 1 października 1940 r.
por. Edward Wasilewski "Michał".
Powiat Lublin.
Powiat Chełm.
Powiat Sokołów Podlaski.
Powiat Biała Podlaska.
Powiat Radzyń Podlaski.
W Lublinie działalność konspiracyjna Stronnictwa Narodowego zapoczątkowana została przez inicjatywy oddolne młodszych działaczy Stronnictwa, którzy po uzyskaniu aprobaty prezesa zarządu okręgowego Adama Majewskiego, rozwinęli akcję samopomocową i rozpoczęli odtwarzanie struktur w warunkach okupacyjnych.
Jesienią 1939 r., tworzeniem organizacji wojskowej zajmował się Czesław Borer, który wkrótce jednak został aresztowany. Po nim budowę struktur wojskowych przejął Mieczysław Wesołowski "Marcin", który do wiosny 1940 r., pełnił obowiązki komendanta okręgu. W tym czasie nie wykształcono jeszcze struktur Komendy Okręgu, a wszelkie decyzje podejmował kilkuosobowy zespół kierowniczy, do którego należeli m. in.: Tadeusz Kaszubski, Wacław Lipski i Stanisław Fijałkowski.
W maju 1940 r., podczas odprawy w Warszawie, na stanowisko komendanta wyznaczony został ppłk Józef Rokicki "Karol", "Michał". Na tej samej odprawie otrzymał on szczegółowe wytyczne w sprawie modelu organizacyjnego okręgu, listę kontaktów i ogólne zalecenia personalne.
Wkrótce po tej nominacji powołano komendę okręgową. Układ terytorialny objął trzy podokręgi: Lublin "18", Zamość "19" oraz Podlasie-Siedlce "20". We wszystkich powiatach okręgu powołano komendy oraz zorganizowano werbunek do liniowych pododdziałów szkieletowych.
W drugiej połowie czerwca 1941 r., w wyniku fali aresztowań w Lublinie oraz słabości Komendy Głównej NOW, nastąpiły kolejne zmiany w obsadzie personalnej Komendy Okręgu. Ppłk Rokicki został mianowany Komendantem Głównym NOW i przeniósł się do Warszawy. Wraz z nim do stolicy udali się Stanisław Fijałkowski i Tadeusz Kaszubski.
Kolejne uderzenie nastąpiło w listopadzie 1942 r. W wyniku masowych aresztowań Komenda Okręgu została zdziesiątkowana, a jej działalność niemal całkowicie sparaliżowana. Aresztowano m. in. szefa wywiadu kpt. Stepanowa, szefa kolportażu Janusza Walewskiego oraz szefa wydziału organizacyjnego Tadeusza Lipskiego.
Ciężką sytuację komendy okręgowej pogłębiła akcja scaleniowa z Armią Krajową. Początkowo większość komendy była przeciwna scaleniu, jednak dzięki namowom Leona Mireckiego z Zarządu Głównego SN, udało się przekonać większość niezdecydowanych do podporządkowania się AK.
Rozłamowcy na czele z kpt. Michałem Kłosowskim zawiązali własny ośrodek dyspozycyjny i przyjęli nazwę Armia Narodowa wykluczając z niej tych członków dotychczasowej komendy okręgowej, którzy podporządkowali się decyzji o scaleniu. Na przełomie 1942 i 1943 r., Armia Narodowa współtworzyła zręby Okręgu Lubelskiego NSZ.
W tym samym 1942 roku z inicjatywy komendy utworzono oddział dyspozycyjny pod dowództwem Tadeusza Pośpiecha. W grudniu dowodzenie nad Okręgiem objął kpt. Jakub Hałas "Kuba", "Wołyniak", który mimo stałego konfliktu z rozłamowcami zdołał odtworzyć struktury Komendy Okręgu. Równolegle pogłębiał się niestety rozłam na dołach organizacyjnych.
W 1943 r., do NSZ przeszły niemal w całości powiaty: Chełm i Krasnystaw, częściowo powiaty: Sokołów Podlaski, Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, Lublin, Puławy, Zamosć i Hrubieszów. Finalnie dużą część sił okręgu udało się jednak scalić z AK.
W ogólnym bilansie z liczby 6 000 członków NOW w okręgu, AK podporządkowano ponad 2 000. Pozostała część weszła w skład NSZ. Większość kobiet z NOWK, szacowanej na około 800 członkiń, podporządkowała się Wojskowej Służbie Kobiet AK.
Kpt. Hałas pomimo podporządkowania się Armii Krajowej pozostawał komendantem okręgu do końca okupacji niemieckiej, utrzymując strukturę Komendy Okręgu, a także kontrolę nad ogniwami terenowymi NOW. 1 lipca 1944 r., w chwili wkraczania na teren Lubelszczyzny Armii Czerwonej wystąpił z apelem do zarządów powiatowych SN, aby mimo obowiązującego scalenia i udziału w "Burzy", nie ujawniać się i niezwłocznie reaktywować okręg NOW w drugiej konspiracji.
Okręg Radomski "Stanisław".
Komendanci:
mjr. August Michałowski "August", "Roman".: marzec - jesień 1940 r.
por. Witold Olszewski "Józef Lis", "Markiewicz".: jesień 1940 - jesień 1942 r.
- Stanisław Badeńczyk "Brzusio", "Alfons Klein".: jesień 1942 - wrzesień 1943 r.
ppłk. Jan Sokołowski "Adam", "Adam Stocki", "Witold".: wrzesień 1943 - wrzesień 1944 r.
Zastępcy:
por. Witold Olszewski "Józef Lis", "Markiewicz".: 1940 r.
- Władysław Jaworski "Jacek", "Olza".
- Bronisław Miller "Michał Bobrowski".: ?? - koniec 1943 r.
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
por. Władysław Pacholczyk "Władek", "Adam", "Klin".: wiosna - jesień 1940 r.
- Henryk Przybytniewski.
ppłk Jan Sokołowski "Kruk".: ?? - lipiec 1943 r.
- Zygmunt Gierczak "Rembiszewski".: lipiec 1943 - ??
Wydział Wywiadu.
Szef:
- Bartłomiej Gałęzowski "Bartek", "Kazimierz".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szefowie:
por. Witold Olszewski "Józef Lis", "Markiewicz".: wiosna - koniec 1940 r.
- Adam Michałowski.: 1940 - 1941 r.
- Stanisław Badeńczyk "Brzusio", "Alfons Klein".: 1941 - wrzesień 1942 r.
Wydział Zaopatrzenia.
Szef:
- Adam Adamczewski.
Wydział Propagandy.
Szefowie:
- Stanisław Nowak "Kwiatek", "Narcyz".
- Stanisław Glogier.
- Tadeusz Janiszewski.
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Kierowniczka:
- Wanda Otwinowska "Babcia".
Wanda Otwinowska zorganizowała bardzo sprawny i liczący około 1 500 członkiń pion kobiecy. W uznaniu jej zasług oraz za dobrą współpracę z ogniwami Armii Krajowej, po scaleniu awansowała na szefową WSK Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK.
Szef Służby Sanitarnej:
mjr Aleksander Zienkiewicz "Adolf", "Siostrzeniec".: 2 kwietnia 1943 - ??
Podokręgi.
Podokręg Sandomierz.
Komendant:
- Dionizy Mędrzycki "Andrzej Kwaterski", "Jurand".
Powiaty:
Powiat i miasto Radom "P", "9", "Rajmund".
Komendant:
por. Witold Olszewski "Józef Lis", "Markiewicz".
- Bronisław Miller "Michał Bobrowski".: ?? - koniec 1943 r.
- Ryszard Wojtyniak "Ryszard", "Zawisza", "Orlik", "Jurand".: 10 lipca 1942 - ??
Powiat Sandomierz "K".
Komendanci:
- Michał Węckowski "Michał".
- Tadeusz Szczurek "Szczerbiec".
mjr. Władysław Żwirek "Władysław", "Mirecki".
- Dionizy Mędrzycki "Andrzej Kwaterski", "Jurand".
Powiat Opatów "U".
Komendant:
por. Franciszek Rogowski "Jan".
Powiat Skarżysko "T".
Komendanci:
- N.N. "Verei".: ?? - 3 kwietnia 1943 r.
- Longin Stec "Lech".
Powiat Staszów "Z".
Komendant:
por. Stefan Kępa "Pochmurny".
Powiat Końskie "S".
Komendant:
por. Jerzy Szulc "Wirski".: ?? - 26 maja 1943 r.
- N.N. "Irra".
Powiat Stopnica "Ż".
Powiat Opoczno "R".
Powiat Kozienice "O".
Powiat Starachowice "M".
W początkowym okresie okupacji, w obliczu terroru niemieckiego, radomskiemu aktywowi Stronnictwa Narodowego nie udało się nawiązać łączności z centralą w Warszawie. Aby naprawić tą sytuację, w listopadzie 1939 r., do Radomia przybył szef organizacyjny Komendy Głównej NOW Władysław Jaworski "Jacek", "Wit".
Jego głównym zadaniem było przekazanie instrukcji do powołania organizacji wojskowej SN. W związku z wcześniejszym rozbiciem kierownictwa okręgu Jaworskiemu udało się nawiązać kontakt tylko z czasowo pełniącym obowiązki prezesa okręgowego SN Konstantym Skrzyńskim oraz jego współpracownikiem Józefem Lachorskim.
Wobec słabych wyników organizacyjnych, centrala w Warszawie, w końcu grudnia 1939 r., wysłała na teren okręgu por. Władysława Pacholczyka, który podjął się misji utworzenia radomskiej sieci wojskowo-konspiracyjnej. Jego działalność ograniczyła się jednak tylko do budowy struktur w powiecie opoczyńskim, gdzie znany był z działalności opozycyjnej przed wojną. Pacholczykowi udało się tam utworzyć komendę powiatową i nawiązać łączność.
W marcu 1940 r., na stanowisko komendanta mianowano mjr Augusta Michałowskiego, którego wyznaczono także na funkcję prezesa okręgowego Stronnictwa Narodowego. Jesienią tego roku Michałowskiego zastąpił por. Witold Olszewski "Józef Lis", "Markiewicz", dotychczasowy szef Wydziału Organizacyjnego. W okresie od jesieni 1942 do września 1943 r., okręgiem dowodził Stanisław Badeńczyk "Brzusio", "Alfons Klein". W tym czasie udało się m. in. uporządkować okręgowy system kierowania i łączności oraz uregulować kwestie kadrowe i organizacyjne w terenie.
Ostatnim komendantem okręgu był ppłk Jan Sokołowski "Adam", "Adam Stocki", który jako "likwidator" komendy okręgowej przeprowadził akcję scaleniowa z AK i został we wrześniu 1944 r., mianowany szefem Wydziału Organizacyjnego Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej.
Sieć terenowa Okręgu najlepiej funkcjonowała w mieście i powiecie Radom "9", "P", "Rajmund" (łącznie około 1 500 żołnierzy) oraz w powiecie Sandowmierz "K" (15 marca 1943 r., przemianowanym na podokręg). Silne ogniwa NOW zorganizowano także w powiatach: Opoczno "R" (około 2 000 żołnierzy), Skarżysko "T", Końskie "S", Kozienice "O" i Starachowice "M".
Rozkazem z 15 marca 1943 r., do życia powołano Zgrupowanie Zagnańsk, podporządkowane bezpośrednio Komendzie Okręgu. Oprócz tego na terenie okręgu operowało kilka oddziałów partyzanckich NOW i kilkadziesiąt grup wypadowych poszczególnych placówek, m. in. oddział pchor. Mariana Kaczmarskiego "Dymszy" oraz wchm. Tomasza Wójcika "Tarzana".
Na przełomie 1942 i 1943 r., Okręg Radom NOW liczył około 8 000 żołnierzy. Wiosną 1943 r., po podjęciu przez kierownictwo okręgu decyzji scaleniowej, większa część członków, przeciwna scaleniu została z NOW wykluczona i zasiliła szeregi NSZ.
Wskutek sprzeciwu wobec scalenia we wszystkich powiatach do Narodowych Sił Zbrojnych przeszło 6036 członków NOW. Pomimo tak wielkiego osłabienia ppłk Sokołowski rozpoczął II fazę scaleniową. Ostatecznie do Armii Krajowej przeszło blisko 1 700 członków okręgu oraz niemal półtoratysięczna organizacja kobieca.
Okręg Kielecki "Zygmunt".
Komendanci:
- p.o. Bogdan Białkowski.: koniec 1939 - początek 1940 r.
por. Stefan Klimecki "Baca", "Klemens", "Marcin".: początek 1940 - wiosna 1941 r.
ppor. Stefan Zaremba "Marian", "Przemysław".: wiosna 1941 - 1942 r.
kpt. Roman Piechowski "Ryś", "Robert Rogiński".: 1942 - ??
kpt. Władysław Spychalski "Jastrzębski", "Jastrzębiec".: ?? - początek 1943 r.
Zastępcy:
pchor./ppor. Stefan Zaremba "Marian", "Przemysław".: marzec 1940 - wiosna 1941 r.
por. N.N. "Zygmunt".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
ppor. Stefan Zaremba "Marian", "Przemysław".: marzec 1940 - wiosna 1941 r.
kpt. Edward Dembiński "Witold".: wiosna 1941 - 19 czerwca 1942 r.
sierż. pchor. N.N. "Wacław Rudzki".: 1942 - 1943 r.
Wydział Wywiadowczy.
Szef:
- Edward Matysiak "Edward".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szefowie:
kpt. Bronisław Jankowski "Bryła Andrzej".
rtm. Stefan Figurski "Roman", "Rokita".
Wydział Propagandy.
Szef:
- Eugeniusz Kaczmarczyk "Edward".
Inspektor Okręgowy.
- Zygmunt Hochendorff "Alficki", "Hornik", "Wojciech".
Szef służby sanitarnej:
por. Jan Sikorski "Dr Jur".
Szefowa łączności kurierskiej:
- Artwińska.
Powiaty:
Powiat i miasto Kielce.
Komendant:
- Edward Sokalski "Ryś".
Powiat Jędrzejów.
Powiat Busko.
Powiat Pinczów.
W grudniu 1939 r., na tereny Okręgu Kieleckiego przybył Władysław Jaworski "Jacek", "Wit" w celu reaktywowania struktur Stronnictwa Narodowego. Spotkał się on wówczas z dotychczasowym szefem Wydziału Organizacyjnego Zarządu SN Bogdanem Białkowskim, przekazując mu niezbędne instrukcje.
Braki kadrowe, terror okupanta oraz nie wywiązywanie się Białkowskiego z funkcji prezesa SN i komendanta NOW, spowodowały, że praktycznie do końca okupacji nie udało się odbudować struktur kierowniczych Stronnictwa Narodowego. Niewiele lepiej rzecz miała się z organizacją wojskową. Dalszą pracę konspiracyjną Białkowskiego przerwało jego aresztowanie.
Na początku 1940 r., dzięki wzmożonej pracy por. Stefana Klimeckiego "Bacy", "Klemensa", "Marcina" udało się zorganizować zalążki Komendy Okręgu oraz nawiązać łączność z terenem. "Baca" działał na terenie okręgu do wiosny 1941 r., kiedy to zagrożony aresztowaniem musiał opuścić Kielecczyznę.
Jego miejsce zajął pchor. Stefan Zaremba "Marian" dotychczasowy szef Wydziału Organizacyjnego, który sprawował funkcję komendanta do 1942 r. W roku tym dowódcą NOW w okręgu kieleckim został kpt. Roman Piechowski "Ryś", "Robert Rogiński". Ostatnim komendantem był rtm. Władysław Spychalski "Jastrzębski", "Jastrzębiec", który na początku 1943 r., przeszedł wraz z większością okręgu do Narodowych Sił Zbrojnych.
Komenda Okręgu nie zdołała utworzyć pełnej sieci konspiracyjnej w terenie. O sile okręgu stanowiło miasto Kielce i jego powiat, liczyły one bowiem od 1 500 do 2 000 członków. Ponadto w układzie terytorialnym funkcjonowały słabo zorganizowane powiaty: Jędrzejów, Pińczów i Busko.
Ogólna liczebność kieleckiej NOW wyniosła około 4 000 ludzi. Niewielu z nich zasiliło szeregi Okręgu AK. Zdecydowana większość w liczbie 2 984 ludzi, w tym niemal cała kadra dowódcza, scaliła się ze Związkiem Jaszczurczym, tworząc podwaliny pod Okręg VB Narodowych Sił Zbrojnych.
Okręg Białostocki "Cyryl".
Komendanci:
mjr Jan Kąkolewski "Gracjan", "Dziadek".: sierpień 1941 - kwiecień 1943 r.
p.o. por. Eugeniusz Trzeciak "Bronisław".: kwiecień - maj 1943 r.
mjr. Marcin Wawrzyniak "Łoś".: maj - sierpień 1943 r.
por. Eugeniusz Trzeciak "Bronisław".: sierpień - 25 października 1943 r.
por. Mieczysław Grygorcewicz "Bohdan", "Miecz", "Morski".: 25 października 1943 - ??
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
- Antoni Tyborowski "Stefan", "Sowa".
por. Henryk Pietraszkiewicz "Jurand".
por. Antoni Kozłowski "Biały".
Wydział Wywiadowczy.
Szefowie:
por. Eugeniusz Trzeciak "Bronisław Szczerbiński".
- Marian Kamieński "Rawicz", "Mariański".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szefowie:
sierż. pchor. Władysław Szwarc "Czarny", "Czarnohorski", "Lord".: ?? - 2 kwietnia 1943 r.
por./kpt. Jan Szklarek "Florian Lewicki", "Lis", "Kotowicz".: 2 kwietnia 1943 - ??
mjr. Władysław Żwański "Iskra".
Na terenie Powiatu Grodno funkcjonowała Okręgowa Szkoła Podchorążych, dowodzona przez N.N. "płk Kruka" i podległa bezpośrednio Komendzie Okręgu "Cyryl". Oprócz bazy grodzieńskiej, pod koniec 1943 r., powstał okręgowy ośrodek Szkoleniowy w Czerwonym Borze nadzorowany i dowodzony przez por. Przeździeckiego "Dęba", "Wiesława". Utworzono szkołę podchorążych i podoficerów o stanie 120 słuchaczy, kursy podoficerskie zorganizowano także w innych powiatach NOW.
Wydział Zaopatrzenia.
Szef:
ppor. Tadeusz Bonarowski "Stanisław".
Wydział Propagandy.
Szef:
- Józef Pogorzelski "Kordian".: ?? - 8 grudnia 1943 r.
- N.N. "Mróz".: grudzień 1943 - ??
- Jan Szmydt "Koński", "Marcin".
Wydział Łączności.
Szef:
por. N.N. "Ryszard Skowronek".: ?? - marzec 1943 r.
- Stefan Lenczewski "Trzask".
Inspektor oddziałów dywersyjnych:
por./kpt. Jan Szklarek "Lis", "Kotowicz".
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Kierowniczki:
- Maria Łukaszczewicz.
- Maria Kaim "Janina".
- Halina Krzyszkowska.
Powiaty:
Powiat Łomża "Łukasz".
Komendanci:
por. Antoni Kozłowski "Biały".: ?? - wrzesień 1942 r.
por. Zygmunt Przeździecki "Dąb", "Dąb II", "Wiesław".: ?? - 21 czerwca 1944 r.
ppor. N.N. "Jur".: 1 lipca 1944 - ??
Powiat Wysokie Mazowieckie "Tomasz".
Komendanci:
pchor. Tadeusz Eljaszuk.
- Józef Pogorzelski "Kordian".: ?? - jesień 1942 r.
por. Władysław Szwarc vel Czarnohorski "Czarny".
por. W. Szulc "Lot".
- N.N. "Norwid".
Powiat Białystok "Białek".
Komendanci:
- Edward Szczepański "Świt".: ?? - jesień 1943 r.
ppor. N.N. "Mariański".
por. N.N. "Zemsta".
Powiat Bielsk Podlaski "Biały".
Komendanci:
por. Bolesław Skaradziński "Sterna".
- p.o. Jan Eljaszuk "Gromlik".: ?? - koniec 1943 r.
Powiat Sokółka "Sokół".
Komendanci:
kpt. N.N. "Sandżak".
- Czesław Kamiński "Głaz".
Powiat i miasto Grodno "Niemen".
Komendanci:
- N.N. "Chorąży".: ?? - początek 1944 r.
- N.N. Ługowski.: początek 1944 - ??
Powiat Wołkowysk "Wołek".
Najprawdopodobniej, ze względu na brak komendy, powiat Wołkowysk podlegał dowództwu powiatu grodzieńskiego.
Przedwojenne zaangażowanie Stronnictwa Narodowego w akcje przeciwko mniejszościom narodowym oraz wpływom komunistycznym spowodowało, że białostoccy endecy byli gorliwie ścigani zarówno przez władzę sowiecką, jak i przez Niemcy hitlerowskie.
Już na początku okupacji, liczna i prężna struktura Stronnictwa Narodowego została na Białostocczyźnie rozbita. Jego kierownictwo bardzo szybko zostało zdekonspirowane i aresztowane, a reszta jego członków musiała uciekać w inne części kraju. Fakt ten spowodował, że działalność konspiracyjna SN w początkowym okresie okupacji na szczeblu centralnym została zawieszona.
Wobec tak trudnej sytuacji inicjatywy konspiracyjne rozwinięto na dołach strukturalnych, na czele z najsilniejszym ośrodkiem w Białymstoku (miasto i powiat).
W listopadzie 1939 r., w celu utworzenia Organizacji Wojskowej SN z Warszawy na teren Białostocczyzny wyruszył specjalny emisariusz rtm. Jerzy Zalewski, jednak podczas podróży zginął.
Wobec braku jakichkolwiek meldunków Komenda Główna powołała zespół inspektorów do nawiązania łączności z tym trudnym terenem. Na początku 1940 r., na Białostocczyznę przybyli Leon Mirecki, Saturnin Jóźwiak "Satek", oraz nieco później ppor. Józef Przybyszewski.
W krótkim czasie udało się zorganizować punkty przerzutowe ludzi, prasy i dokumentów przez granicę z Generalną Gubernią. Punkty takie utworzono w Kaczkowie-Nieskorzu i Jelonkach-Sulęcinie. Kurierem centrali mianowano Konrada Niklewicza "Radzika". Finalnie, podczas okupacji sowieckiej nie udało się jednak zbudować struktur okręgu NOW.
Sytuacja zmieniła się radykalnie po napaści Niemiec na Związek Sowiecki. Bardzo szybko ponowiono próbę utworzenia sieci okręgowej NOW. Zadanie to ułatwiał stosunkowo słaby kordon graniczny oraz początkowa dezorientacja niemieckiego aparatu okupacyjnego.
Jesienią 1941 r., z Warszawy przybyła grupa sztabowa okręgu z zadaniem zorganizowania systemu dowodzenia, łączności i ogniw terenowych. Grupą tą kierował mjr. Jan Kąkolewski "Gracjan", który został pierwszym komendantem okręgu. Dzięki dość dużej determinacji tej grupy, na przełomie 1941 i 1942 r., udało się utworzyć komendę Okręgu Białystok "Cyryl".
W kwietniu 1943 r., mjr. Kąkolewski został zmuszony do przekazania dowództwa nad okręgiem. Powodem takiej decyzji było dążenie "Gracjana" do scalenia okręgu z Armią Krajową oraz bezradność wobec narastającego na tym tle konfliktu w łonie Komendy Okręgu.
W maju tego roku z nominacją na komendanta, na teren okręgu został przerzucony mjr. Marcin Wawrzyniak "Łoś", który nie znalazł jednak oparcia w sztabie. Jego nominacja została zbojkotowana przez p.o. komendanta por. Eugeniusza Trzeciaka "Bronisława Szczerbińskiego", którego podwładni z Wydziału Organizacyjnego uniemożliwili mjr. Wawrzyniakowi przejęcie dowodzenia, poprzez blokadę kontaktów konspiracyjnych. W sierpniu 1943 r., "Łosiowi" przekazano fałszywą informację o zdekonspirowaniu go przez Gestapo. Informacja ta stała się bezpośrednią przyczyną jego powrotu do Warszawy.
Na przełomie 1941 i 1942 r., utworzono sieć terytorialną okręgu. W jego skład weszły:
Miasto i Powiat Białystok "Białek".
Powiat Łomża "Łukasz". Liczebność 800 - 1 800 żołnierzy.
Powiat Wysokie Mazowieckie "Tomasz". Liczebność około 1 200 żołnierzy.
Powiat Bielsk Podlaski "Biały".
Powiat Sokółka "Sokół". Liczebność około 700 żołnierzy.
Powiat Grodno "Niemien" (miasto i powiat).
Powiat Wołkowysk "Wołek".
Okręgowi Białystok podlegał okresowo Podokręg Nowogródek "Nikodem", zadanie zorganizowania go, z perspektywą rozwinięcia w samodzielny okręg otrzymał latem 1941 r., por. Mieczysław Grygorcewicz "Mieczysław Ostrowski". Białostocko-nowogrodzka NOW zdołała zorganizować dość silną partyzantkę. Do największych oddziałów należały: OP "Kmicica" dowodzony przez sierż. Ignacego Babińskiego, OP "Mazura" por. Stanisława Skrzeczki, OP "Rawy" ppor. Emiliana Rybołowicza, OP "Sterny" por. Bolesława Skaradzińskiego, OP "Zagłoby" sierż. pchor. Baltazara Konopki.
Latem 1943 r., teren Nowogródczyzny został spacyfikowany przez siły przeciwpartyzanckie SS i żandarmerii. Miejscowe struktury NOW zostały rozbite aresztowaniami i terrorem. Wśród pojmanych znalazł się komendant Podokręgu NOW por. Grygorcewicz. Udało mu się jednak uciec z aresztu w Stołpcach i powrócić w sierpniu 1943 r., do Warszawy.
W stolicy otrzymał zadanie objęcia Komendy Okręgu "Cyryl", uporządkowania spraw organizacyjnych okręgu i podjęcia rozmów scaleniowych z Armią Krajową. Pomimo trudnej sytuacji spowodowanej terrorem okupanta i konfliktem z NSZ kapitanowi Grygorcewiczowi udało się odtworzyć system kierowania.
We wrześniu 1943 r., w Komendzie Okręgu doszło do rozłamu. 15 września por. Antoni Kozłowski "Biały", szef Wydziału Organizacyjnego, wydał rozkaz o przejściu do Narodowych Sił Zbrojnych. Z rozkazem zgodziły się północne gminy powiatu i garnizon Łomża NOW, większość powiatu i miasta Białystok, oraz część powiatów Bielsk Podlaski, Sokółka, Grodno i Wołkowysk. Rozłamu uniknął jedynie powiat Wysokie Mazowieckie.
Rozmowy scaleniowe rozpoczęto jeszcze w marcu 1943 r., jednak to determinacja kpt. Grygorcewicza doprowadziły do porozumienia. W styczniu 1944 r., zarządził on pierwszą fazę scalania wojskowego, z wyłączeniem powiatu Wysokie Mazowieckie, któremu nakazał bezzwłoczną realizację II etapu. Dla całego okręgu II fazę nakazano do realizacji od 1 czerwca 1944 r.
Ostatecznie doszło do likwidacji systemu kierowniczego Okręgu, czyli jego Komendy. NOW zachowała dużą odrębność organizacyjną, utrzymując własną łączność oraz ogniwa terenowe w formie kompanii strzeleckich, wprowadzanych od lata 1944 r., w miejsce obwodów. Utrzymanie znacznej odrębności NOW względem białostockiej AK umożliwiło po "Burzy" i Powstaniu Warszawskim odtworzenie własnej formacji wojskowej.
Podokręg Nowogrodzki "Nikodem".
Komendanci:
por./kpt. Mieczysław Grygorcewicz "Grzegorz".
- N.N. "Cezaryni".
Adiutant komendanta:
pchor. Zdzisław Pietraszkiewicz "Zdzisław".
Szef Wydziału Organizacyjnego.
- Adam Młun.
Szef Zaopatrzenia.
- N.N. "Abrant".
Szef propagandy.
- N.N. "Kazik".
Szef Łączności.
- Zofia Jóźwowa "Januszek".
Powiaty:
Powiat Iwieniec.
Komendant:
ppor. Władysław Gumiński "Miły".
Powiat Baranowicze.
Powiat Stołpce.
Powiat Wołożyn.
Okręg Rzeszowski "San", "Centralny Okręg Przemysłowy".
Komendanci:
ppor. Kazimierz Mirecki "Kazimierz", "Żmuda", "Tadeusz".: kwiecień 1940 - 1945 r.
Szef sztabu:
mjr. Józef Baran "Lucjan".
Adiutanci komendanta.
ppor. Janusz Jelonkiewicz.: ?? - 1941 r.
- Bogusław Męciński "Władka", "Nowacki", "Kaliński".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
ppor. Józef Sałabun.
- Henryk Gawryś.: ?? - 1940 r.
kpt. Mieczysław Maroszek "Mruk".
Wydział Wywiadu i Kontrwywiadu.
Szefowie:
por. Zbigniew Uryński (?) "Zbyszko".: ?? - luty 1940 r.
Wydział Operacyjno- Wyszkoleniowy.
Szef:
mjr./ppłk Stanisław Poźniak-Poznański "Wuj Adam".
Szkoła podchorążych i kurs podoficerski:
Komendant:
- Bogusław Męcinski "Władka", "Nowacki", "Kaliński".
Wydział Zaopatrzenia.
Szefowie:
- Piotr Czartoryski.
ppor. Jakub Knobloch "Łoś".
Wydział Propagandy.
Szefowie:
ppor. Eugeniusz Mędraś "Jędrzej".
- Zbigniew Nowosad "Pękala".
Punkt kolportażu wydawnictw i prasy podziemnej.
Kierownik:
- Roman Pałka "Zięba".: ?? - 18 września 1940 r.
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantka:
- Maria Mirecka "Marta", "Mucha".
Oddział dyspozycyjny Komendy Okręgu
Dowódca:
ppor. Walenty Hetnar.
Okręg Rzeszowski należał do najlepiej zorganizowanych i najprężniej działających okręgów NOW. O jego sile zdecydował napływ aktywu Stronnictwa Narodowego z Lwowskiego i Krakowskiego, oraz liczne grupy narodowców wysiedlonych przez Niemców z ziem wcielonych bezpośrednio do Rzeszy.
Poza tym decydujący okazał się tu być dominujący wpływ pionu wojskowego nad wpływem politycznym, któremu nie udało się stworzyć swoich struktur. Teren Okręgu był zróżnicowany narodowościowo ze znaczną liczbą Ukraińców i Łemków. Wśród społeczności polskiej dominowała ludność wiejska, mocno związana z Kościołem Katolickim.
Decyzję o utworzeniu struktur wojskowych podjęto na początku października 1939 r., podczas zebrania konspiracyjnego działaczy endeckich, które zorganizowano w mieszkaniu Stanisława Stojakowskiego w Nisku. Twórcą tej pierwszej, na razie niezależnej inicjatywy był Kazimierz Mirecki "Kazik", "Tadeusz Żmuda", "Tadeusz Stojewski".
W pierwszych miesiącach siecią konspiracyjną objęto powiaty Nisko i Stalowa Wola. W organizacji przyjęto system piątkowy (5+1). Po dwóch miesiącach samodzielnej działalności Mirecki nawiązał kontakt z komendantem NLOW w Warszawie Karolem Stojanowskim, przez którego został zaprzysiężony.
W kwietniu 1940 r., Okręg COP NLOW dzięki staraniom Mireckiego i jego najbliższych współpracowników został podporządkowany Stronnictwu Narodowemu i jego organizacji wojskowej. Zmiana przynależności organizacyjnej nie spowodowała zmian kadrowych. W tym czasie utrwaliła się struktura Komendy Okręgu, która z różnego rodzaju zmianami personalnymi, spowodowanymi aresztowaniami, przetrwała do końca okupacji niemieckiej.
W 1943 r., siecią terenową objęto powiaty:
Powiat Nisko.
Komendanci:
kpt. Mieczysław Maroszek "Mruk".: ?? - 1943 r.
mjr. Michał Woźniak "Boruta".
Powiat Stalowa Wola.
Komendanci:
- Alojzy Holeksa.: ?? - maj 1940 r.
ppor. inż. Stanisław Dietrych.
Powiat Jarosław.
Komendanci:
- Zbigniew Uryński "Zbyszko".: - ?? - luty 1940 r.
mjr. Antoni Horocej "Pomian".
Powiat Tarnobrzeg.
Komendanci:
Stanisław Poźniak-Poznański "Wuj Adam".
ppor. Janusz Jelonkiewicz.
- Adam Nowicki.
kpt. Marcin Kusiński "Kruk".
Powiat Przemyśl.
Komendant:
ppłk Schuzman. (?)
Powiat Lubaczów.
Komendant:
kpt. Stanisław Pietraszewicz "Żarski".
Powiat Rzeszów.
Komendanci:
- Władysław Gliniak.
Powiat Przeworsk.
Komendant:
ppłk. Gorczyński.
Powiat Łańcut.
Komendant:
Stanisław Poźniak-Poznański "Wuj Adam".: ?? - listopad 1940 r.
Powiat Kolbuszowa.
Komendant:
por. Adam Mirecki "Adaś".: ?? - 11 listopada 1940 r.
Powiat Mielec.
Komendant:
pchor. N.N. "Magister".
- Aleksander Czajka.
Powiat Sanok.
Powiat Krosno.
Powiat Brzozów.
Powiat Rozwadów.
Powiat Leżajsk.
Komendzie Okręgu udało się zorganizować szkołę podchorążych i kurs podoficerski, których komendantem został Bogusław Męciński "Władka". Zarówno podchorążówkę jak i szkołę podoficerską włączono do Oddziału Partyzanckiego NOW por. Franciszka Przysiężniaka "Ojca Jana". Szkoła podchorążych wyszkoliła ponad 100 żołnierzy, drugie tyle przeszkolona została na kursach podoficerskich.
Oddział "Ojca Jana" sformowany został w 1942 r. i początkowo liczył od 50 do 80 żołnierzy (bez oddziału szkolnego). Z czasem rozwinął się w silne zgrupowanie partyzanckie, w skład którego weszło kilka pododdziałów o stosunkowo dużej samodzielności operacyjnej.
Jego wkładem w walkę zbrojną z okupantami było wykonanie kilkuset akcji różnego kalibru, od akcji wychowawczych po udział w największych bitwach partyzanckich na terenie okupowanej Polski.
Mimo dość krytycznego stanowiska Kazimierza Mireckiego do idei akcji scaleniowej, zaakceptował on rozkaz Komendanta Głównego AK o scaleniu wojskowym. Jego realizację rozpoczęto w okręgu z końcem lata 1943 r. Początkowo zaprzysiężono komendantów powiatów, następnie wcielono zgrupowanie "Ojca Jana" jako "OP-44", na końcu zaś przekazano poszczególne plutony sieci terytorialnej.
Według Komendanta Głównego NOW ppłk Józefa Rokickiego Armii Krajowej przekazano także uzbrojenie m. in.: 2 500 karabinów, 30 ckm, 110 rkm, 750 wisów, 1 300 pistoletów krótkich, 15 moździeży, 7 karabinów przeciwpancernych.
Umowę zakończenia akcji scaleniowej podpisano w marcu 1944 r.
Okręg Częstochowski "Dominik".
Komendanci:
- Władysław Maciąg "Allach".
- Edmund Gliński "Szarek".
ppor. Zygmunt Lisiewicz "Olszyna", "Rawicz", "Mieczysław".: marzec 1940 - 30 listopada 1943 r.
ppłk. Włodzimierz Chrzanowski "Korab".: 1943 r.
- p.o. Klemens Kanczewski "Józef", "Vibor".
Zastępca komendanta:
mjr/ppłk Włodzimierz Chrzanowski "Korab".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szefowie:
por. Alojzy Jechorek "Halski".: ?? - początek 1944 r.
N.N. "Bolesław".
Wydział Wywiadu.
por. N.N "Jarża".: ?? - kwiecień 1942 r.
- N.N. "Stefan".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szef:
por. Włodzimierz Chrzanowski "Korab".
Wydział Propagandy.
Szefowie:
ppor. N.N. "Jadźwing".
- Jan Pietrzykowski.
Wydział Łączności.
Szef:
- Leszek Lapis.
Komórka Legalizacyjna.
Szef:
- N.N. "Kciuk".
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantka:
- Zofia Kociszewska "Karola".
Liczebność NOWK w Okręgu sięgała blisko 1 000 członkiń, w tym w samej Częstochowie około 400 kobiet.
Powiaty:
Miasto-Powiat Częstochowa (Blachownia).
Komendant:
por. N.N. "Bolesław".
W samym garnizonie częstochowskim utworzono dwie kompanie piechoty, pluton saperów oraz pluton kolejowy. Służba sanitarna miała swoje placówki we wszystkich szpitalach Częstochowy.
Powiat Piotrków.
Powiat Radomsko.
Powiat Włoszczowa.
Powiat Wieluń.
Decyzja o przejściu do konspiracji została podjęta przez prezesa zarządu okręgowego Stronnictwa Narodowego Piotra Kozerskiego, kilka dni po wkroczeniu do Częstochowy wojsk niemieckich. Podjęto ją pomimo braku łączności z czynnikami kierowniczymi SN w Kraju.
Początkowo nastawiono się na samoobronę, rozwinięcie pomocy charytatywnej oraz na przygotowania do podjęcia walki zbrojnej. Pierwszym komendantem wojskówki mianowano Władysława Maciąga "Allacha", który jednak szybko został zdekonspirowany i popełnił samobójstwo.
Jesienią 1939 r., z prezesem Kozerskim nawiązał kontakt Władysław Jaworski, późniejszy szef Wydziału Organizacyjnego Komendy Głównej NOW. Według jego wspomnień na miejscu zastał duże zaawansowanie prac konspiracyjnych zarówno w Częstochowie, jak i w powiatach.
Po wręczeniu ogólnych instrukcji organizacyjnych Jaworski wyznaczył na komendanta okręgowego Edmunda Glińskiego "Szarka", który dotąd pełnił funkcję kierownika organizacyjnego w Zarządzie Okręgowym SN.
Wkrótce Gliński nawiązał kontakt z komendą Narodowo-Ludowej Organizacji Wojskowej, do której został włączony. Uczestniczył w jej odprawach, co oznaczało, że cały okręg został wchłonięty przez NLOW. W marcu 1940 r., okręg ponownie stał się częścią wojskówki Stronnictwa Narodowego.
Wiosną i latem 1940 r., niemiecka policja bezpieczeństwa, w ramach Akcji A-B, przeprowadziła w Częstochowie masowe aresztowania, które bardzo boleśnie uderzyły w komendę okręgu. Część osób zaangażowanych w jej prace zdołała opuścić zagrożony teren. Skala aresztowań była tak duża, że sparaliżowała ona prace konspiracyjne zarówno w komendzie okręgu, jak i w terenie.
W marcu 1940 r., do Częstochowy przybył z Warszawy ppor. Zygmunt Lisiewicz, nowo mianowany komendant okręgu. Po przybyciu na miejsce, w celu zmylenia gestapo przyjął dla okręgu wojskowego nazwę Polski Związek Narodowy. Nazwę tą utrzymano nawet po przyjęciu ogólnokrajowej nazwy Narodowa Organizacja Wojskowa.
Od tego czasu, zgodnie z nową koncepcją, rozpoczęto odbudowę struktury organizacyjnej, powołano komendantów powiatowych i szefów wydziałów komendy okręgowej.
W październiku 1942 r., Niemcy przechwycili raport sytuacyjny okręgu. Stało się to przyczyną kolejnych, licznych aresztowań. Dopiero wówczas gestapo zorientowało się w prawdziwej tożsamości PZN. Kolejne uderzenie niemieckiej policji zostało zapoczątkowane 1 grudnia 1942 r. Podczas obławy na członków odprawy władz okręgu doszło do przedwczesnej wymiany ognia między grupą osłonową spotkania a niemiecką policją.
W wyniku postrzału został ranny i pojmany jeden z członków grupy. Podczas rewizji w jego mieszkaniu znaleziono część archiwum okręgowego, co spowodowało kolejne aresztowania, ciągnące się aż do wiosny 1943 r. Mimo to działalność konspiracyjna nie została przez Niemców zahamowana.
Na przełomie 1942 i 1943 r., na terenie okręgu rozpoczęły działalność trzy oddziały partyzanckie: oddział por. Tadeusza Kozłowskiego "Piotra", liczebność około 60 żołnierzy, teren działania powiat włoszczowski, oddział "Czecha", działał w powiecie wieluńskim oraz oddział "Zagłoby" w rejonie Częstochowy. Liczebność okręgu wyniosła około 5 000 ludzi.
Akcję scaleniową z Armią Krajową utrudniała odmienność struktur okręgu PZN-NOW, gdyż jego granice obejmowały tereny trzech okręgów AK: Kieleckiego, Łódzkiego i Śląskiego. W samej Częstochowie do akcji scaleniowej przystąpiono na przełomie 1942 - 1943 r. Do Armii Krajowej przeszła większość sił NOW, w tym cała komenda okręgowa, większość sił powiatów: Włoszczowa, Częstochowa i Radomsko.
Powiaty Piotrków i Wieluń weszły w skład w skład Okręgu Łódzkiego AK, stając się ich istotnym wzmocnieniem, np. w Wieluńskiem stworzyły trzon scalonych sił, a Tadeusz Górski "Halina" z NOW objął komendę obwodu AK.
Okręg Zagłębiowsko-Śląski "Przemysław", "Przemyśl", "Barbara".
Komendant:
ppor. Zygmunt Lisiewicz "Rawicz", "Olszyna", "Mieczysław".: koniec 1939 - ??
W czasie okupacji niemieckiej Zagłębie Dąbrowskie i Górny Śląsk były przedzielone linią graniczną, oddzielającą Generalną Gubernię od Rzeszy. Dodatkowo tereny te zostały rozdzielone wyraźnym podziałem na tle polityki ludnościowej. Polacy w Zagłębiu Dąbrowskim traktowani byli przez Niemców jako niewolnicza siła robocza, a polityka ich ograniczała się do germanizacji ziemi, natomiast na Górnym Śląsku większość Polaków uznano za dających "gwarancję pełnego przenarodowienia".
Pierwszą, oddolną inicjatywą konspiracyjną środowisk endeckich na tym terenie była działalność organizacji pod nazwą "Jaszczurka", kierowanej przez kpr. Zygmunta Lisiewicza. Kiedy pod koniec 1939 r., w ramach misji organizacyjnej do Dąbrowy Górniczej dotarł Władysław Jaworski, zastał tu zalążki struktur oraz zorganizowaną łączność.
Emisariusz Komendy Głównej postawił miejscowym działaczom zadanie utworzenia okręgu zagłębiowskiego organizacji wojskowej Stronnictwa Narodowego, mianując jego komendantem Zygmunta Lisiewicza. Ten zaś, wspólnie ze Zbigniewem Małotą i Stefanem Żabickim utworzył zalążek komendy okręgowej.
W toku dalszej podróży organizacyjnej Jaworski dotarł na Górny Śląsk, gdzie nie zdołał jednak nawiązać żadnego kontaktu z miejscowymi działaczami SN. Wobec takiego obrotu sprawy, w drodze powrotnej, nakazał nowo powstałej komendzie Okręgu Zagłębie Dąbrowskie ogólną pieczę nad planowaną górnośląską organizacją wojskową, dając tym samym początek sieci Okręgu Zagłębiowsko-Śląskiego.
Systematyczny rozwój strukturalny utrudniała wszechobecność konfidentów oraz stałe prowokacje niemieckiej policji bezpieczeństwa. Szczególnego spustoszenia dokonała fala aresztowań, rozpoczęta w październiku 1940 r., i trwająca, aż do marca roku następnego.
W okresie tym Gestapo pojmało kilkuset członków wojskówki SN, w tym niemal całą komendę okręgową. Od aresztowania uratował się jedynie Zygmunt Lisiewicz, który zbiegł do Warszawy. Tam uzyskał nominację na komendanta Okręgu Częstochowskiego wraz z podporządkowaniem mu całości spraw wojskowych rozbitego Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego. Pomimo ogromnych trudności objął z Częstochowy dowodzenie tym terenem.
Wkrótce okazało się, że tamtejsze doły organizacyjne przetrwały i próbowały nawet powołać dwa podokręgi: Zagłębie i Górny Śląsk. Na początku 1943 r., Okręg Dąbrowsko-Śląski liczył już około 6 000 ludzi, w tym część scalonej organizacji pod nazwą Tajna Organizacja Niepodległościowa.
Akcję scaleniową z AK rozpoczął ppor. Lisiewicz w marcu 1943 r. Wówczas to, za pośrednictwem kpt. Bolesława Krajewskiego dotarł on do inspektora katowickiego AK Wacława Stacherskiego "Nowiny". Do listopada tego roku Inspektoratom Katowice, Sosnowiec, i Lubliniec Lisiewicz przekazał 70 pełnych plutonów (po 35-40 ludzi) oraz ośrodki sztabowe, w sumie około 3 000 ludzi.
Dalszy proces scaleniowy przerwała kolejna fala aresztowań z listopada, która była spowodowana zdradą Wiktora Grolika "Kila" i Gerarda Kamperta "Trepa". Używając tego jako pretekstu, część członków NOW przeciwna scaleniu powołała własną komendę Okręgu Śląsko-Dąbrowskiego NOW:
Komendant:
- Józef Kmiecik "Struga".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szef:
- Zygmunt Kmiecik "Mały".
Wydział Wywiadowczy.
Szef:
por. Walenty Niewrzędowski "Czarny".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szef:
por. Antoni Gabrysiak "Ryś".
Wydział Zaopatrzenia.
Szef:
- N.N. "Świerczek".
Wydział Propagandy.
Szef:
- N.N. "Sępiec".
Podokręg Śląski.
Komendanci:
kpt. Bolesław Krajewski "Olszyna".
- Mikołaj Bejlung "Miki".
Garnizon Katowice.
Komendant:
kpt Bolesław Krajewski "Olszyna".
Powiat Rybnik.
Komendant:
- Józef Pikuła "Okulicz".
Powiat Chorzów.
Powiat Bytom.
Powiat Świętochłowice.
Podokręg Zagłębie.
Powiat Ząbkowice.
Powiat Dąbrowa Górnicza.
Powiat Zawiercie.
Systematycznie rozbijane ogniwa NOW częściowo przeszły do Armii Krajowej. Większość jednak przeszła do NSZ, a następnie do Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.
Okręg Cieszyńsko-Podhalański "Barbara", "Chrobry", "Bolesław".
Komendanci:
kpt. Edward Zajączek "Wolf".
por. Wiktor Kęsek "Piotr".: 1941 - 12 lutego 1943 r.
- p.o. Jan Kęsek "Tadeusz".: luty - lato 1943 r.
- Władysław Kęsek "Mieczysław Igniewicz", "Kania".: lato - 1 listopada 1944 r.
- Rudolf Radoń (?) "Nissa".: listopad 1944 - ??
Zastępcy komendanta:
ppor. Paweł Musioł "Borek".
kpt. Henryk Boryczko "Adam", "Doktor Adam".
kpt. Józef Pikuła "Jacek", "Ernest", "Okulicz".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szef:
- Rudolf Radoń "Poloński".
Wydział Wywiadowczy.
Szef:
kpt. Józef Pikuła "Jacek", "Ernest", "Okulicz".
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Szef:
kpt. Michał Sadnicki.
kpt. Józef Pikuła "Jacek", "Ernest", "Okulicz".
Próby zorganizowania szkoleń wojskowych podejmowano tylko na szczeblu powiatowym. I tak np. w połowie 1942 r., w powiecie żywieckim uruchomiono szkołę podchorążych i kursy podoficerskie pod komendą por. Adama Gaździckiego "Wilka" oraz ppor. Antoniego Nowaka "Asa".
Wydział Łączności.
Szef:
- Bolesław Lebiecki "Robak".
Wydział Propagandy.
Szefowie:
kpt. Edward Zajaczek "Wolf".
- Jerzy Ferens "Głowa".
- Jan Kęsek.
Początkowo nie wydawano własnej prasy i innych materiałów propagandowych. Wydawano natomiast komunikaty radiowe i biuletyny w formie maszynopisów i druków powielanych. Sieć kolportażu działała bardzo sprawnie, umożliwiając sprowadzanie materiałów prasowych z Warszawy.
Od listopada 1942 r., w powiecie oświęcimskim wydawano mutację "Walki" w nakładzie 100 egzemplarzy. Ponadto w 1942 r., komenda okręgu wydawała biuletyn tygodniowy NOW pt. "Ku pokrzepieniu. Dla Ciebie Polsko i dla Twojej Chwały". W okresie od marca do października 1940 r., w rejonie Zawiercia ukazywało się pismo "Niepodległa" (łącznie 26 numerów w nakładzie po 100 egzemplarzy).
Oficer uzbrojenia.
por. Mieczysław Jonkisz "Vis".
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantka:
kpt. Józefa Bełtowska "Rola".
Okręg powstał jesienią 1939 r., dzięki wspólnej, oddolnej inicjatywy działaczy ONR i SN. Pierwsze ośrodki konspiracyjne, pod nazwą "Ojczyzna - Patria" powstały w Bielsku, Cieszynie i w Żywcu. W Wigilię Bożego Narodzenia 1939 r. na Śląsk Cieszyński przybył Władysław Jaworski, emisariusz centrali warszawskiej. Zastał tu już zorganizowaną sieć wspomnianej wcześniej endeckiej organizacji.
Podczas spotkania z kierownictwem "Ojczyzny" Jaworski uzgodnił powołanie jednolitej, okręgowej organizacji wojskowej z możliwością werbunku członków przeszkolonych wojskowo, niekoniecznie związanych ideowo ze Stronnictwem Narodowym. Komendantem okręgu mianowano kpt. Edwarda Zajączka "Wolfa", a jego zastępcą Pawła Musioła "Borka", a następnie kpt. Henryka Boryczkę "Adama", "Doktora Adama".
Na początku 1940 r., okręg liczył już około 1 000 ludzi. Do najsilniejszych ośrodków terenowych należały: Bielsko-Biała, Czechowice-Dziedzice, Szczyrk, Łodygowice, Bestwina, Cieszyn, Brenna, Wadowice, Ustroń, Skoczów, Trzyniec i Zagłębie Karwińskie.
W lutym 1940 r., okręg NOW zawarł umowę z komendantem Okręgu Śląskiego ZWZ por. Józefem Korolem, na mocy której wojskówka SN podporządkowała się ZWZ na zasadach autonomii. Skutkiem tego w śląskim ZWZ przeważały wpływy narodowców, a kadra wojskówki SN zajęła w nim ważne funkcje i przyczyniła się do rozbudowy struktur okręgowych.
Dalsze scalenie przerwała fala aresztowań zapoczątkowana tragiczną śmiercią Józefa Korola 27 sierpnia 1940 r. Na przełomie 1940 i 1941 r., uderzenia policji niemieckiej zdziesiątkowały sieć Okręgu Śląsk ZWZ. Dzięki zachowanej jeszcze autonomii ośrodki NOW ucierpiały najmniej, jednak praca konspiracyjna został poważnie zahamowana.
W roku 1941 odbudowę konspiracji na terenie okręgu rozpoczął Wiktor Kęsek "Piotr", który powrócił do idei organizacji uniwersalnej ("Ojczyzna"), pozostającej co prawda pod wpływami ideologicznymi endecji, ale werbującej do walki wszystkie elementy polskie z ogniwami ZWZ, ludowców, socjalistów i innych.
Utworzono komendę okręgową, a do lata 1942 r., zdołano odtworzyć komendantury powiatowe w: Bielsku, Żywcu, Oświęcimiu, Wadowicach, Cieszynie i Frysztacie. Udało się także pozyskać tymczasowo znaczną liczbę kadr z rozbitych struktur ZWZ-AK. Innym istotnym czynnikiem wzmacniającym struktury NOW w okręgu było częściowe scalenie NOW z bielskim rejonem Tajnej Organizacji Narodowej.
Odbudowę okręgu przerwały kolejne aresztowania rozpoczęte na przełomie września i października 1942 r., spowodowane powiązaniami ze zdekonspirowaną wcześniej TON. 12 lutego został aresztowany komendant okręgu Wiktor Kęsek "Piotr". Po nim dowództwo objął jego brat Jan Kęsek "Tadeusz".
W maju 1943 r., miały miejsce kolejne zmiany w komendzie okręgu. Pełniący obowiązki komendanta Jan Kęsek, mimo iż na tym stanowisku został zatwierdzony przez centralę NOW, latem 1943 r., zdał dowództwo swojemu bratu Władysławowi Kęskowi "Mieczysławowi Igniewiczowi".
W połowie grudnia 1943 r., okręg poddano kolejnej reorganizacji dzieląc go na trzy Podokręgi:
Podokręg Bielsko "Oręż I".
Do lipca 1944 r. podokręg podporządkował Armii Krajowej 40 plutonów pełnych, 2 szkieletowe oraz dowództwo, łącznie ok. 1 600 - 1 800 ludzi.
Podokręg Żywiec "Oręż II".
Podokręg Cieszyn "Oręż III".
Rozmowy scaleniowe z Armią Krajową rozpoczęto 13 czerwca 1943 r. Podczas dalszych rozmów, jesienią tego roku, zmieniono kryptonimy wszystkich komend, a 30 października przekształcono komendę "Barbara", "Chrobry" w wydział likwidatora okręgu Władysława Kęska "Lipnickiego". Mimo, iż od października 1943 r., scalenie nabrało rozmachu, nigdy nie zostało zrealizowane do końca, a część sił przeszła do NSZ.
W 1945 r., w porozumieniu z Okręgiem Krakowskim NOW podjęto przygotowania do organizacji Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.
Okręg Poznański "Lech".
Komendanci:
- Antoni Wolniewicz "Marian", "Znicz", "Bałt", "Mróz".: 16 listopada 1939 - 5 grudnia 1940 r.
ppor. Marian Kwiatkowski "Konrad", "Babinicz", "Jaxa", "Zawisza".: grudzień 1941 - ??
Zastępcy:
ppor. Stefan Chojnacki "Grom".
kpt. Antoni Popiela "Mahoń".
por. Władysław Rutkowski "Włodzimierz", "Witold", "Antoni Skrzypkowski".
Komenda Okręgu.
Zastępca d.s. ideowo-politycznych:
- Stefan Piotrowski.
Zastępca d.s. wojskowych:
mjr. Jan Tomasz Stengert.
Zastępca d.s. administracyjnych:
- Hieronim Szybowicz.
Zastępca d.s. gospodarczych:
- Józefat Sikorski.
Wydział Propagandy.
Szefowie:
- Marian Frankowski.
- Albin Smolanowicz "Mewa".
- Witold Weselik "Kazimierz".
płk Edmund Effert "Jan", "Janusz".
- Jadwiga Kurpisz.
Wydział Opieki Społecznej.
Szef:
- o. Julian Stefan Mirochna.
Wydział Graficzny.
Szef:
- Jerzy Kurpisz.
Wydział finansów.
Szef:
- Bolesław Koteras.
Rejony:
Rejon nr.1
Poznań-miasto.
Komendanci:
por. Stefan Chojnacki "Grom".
płk Edmund Effert "Jan", "Janusz".: 1941 - jesień 1943 r.
Według materiałów Gestapo w Rejonie miejsko-powiatowym Poznania utworzono cztery dowództwa batalionowe i dwanaście kompanijnych oraz grupę specjalną. Ogólna liczebność garnizonu miejsko-powiatowego osiągnęła około 3 000 członków. Większość kadry dowódczej, łącznie z komendantem płk Effertem została aresztowana 10 grudnia 1943 r.
Rejon nr.2
Leszno, Rawicz, Gostyń.
Komendant:
- Jerzy Kurpisz "Orlik".
Rejon nr.3
Śrem, Kościan, Wolsztyn, Nowy Tomyśl.
Komendant:
- Zenon Ciemniejewski "Lipa", "Modrzew".
Rejon nr.4
Ostrów Wielkopolski, Jarocin, Krotoszyn, Kępno.
Komendanci:
ppor. Ludwik Nowak.
- Władysław Grządzielski.
Rejon nr.5
Kalisz, Konin, Koło, Turek.
Komendant:
por. Antoni Strzelczyk "Kazimierz".
Rejon nr.6
Środa, Września, Gniezno, część powiatu Mogilno i miasto Trzemeszno.
Komendant:
- Edward Nowicki "Marynarz".
Rejon nr.7
Inowrocław, Strzelno, część powiatu Mogilno.
- Tadeusz Skrzypczyński.
- Wacław Pagaziński.
Rejon faktycznie wszedł w skład Okręgu Kujawskiego, natomiast po utracie samodzielności był w ścisłej więzi z Okręgiem Pomorskim.
Rejon nr.8
Bydgoszcz, Nakło.
Komendant:
- Albin Lewandowski.
Rejon faktycznie działał w ramach Okręgu Pomorskiego NOW.
Rejon nr.9
Wągrowiec, Żnin, Szubin.
Komendant:
- ??
Funkcjonował w Okręgu Kujawy.
Rejon nr.10
Oborniki, Szamotuły, Międzychód, Czarnków, Chodzież.
Komendant:
- Józef Przybyła.
Rejon nr.11
Poznań-powiat.
Komendant:
płk Edmund Effert "Jan", "Janusz".: 1941 - jesień 1943 r..
Podokręgi:
Podokręg Łódź.
Podokręg Łódzki NOW został utworzony uchwałą dowództw NOW z grudnia 1941 r. Decyzję taką podjęto ze względu na ograniczone możliwości rozwoju miejscowych struktur. Po nominacji por. Mariana Kwiatkowskiego na komendanta Okręgu Poznań-Kalisz, dotychczasowy okręg przekształcono w podokręg i podporządkowano nowemu dowódcy Okręgu Poznańskiego.
Podokręg Kalisz.
Komendant:
por. Marian Kwiatkowski "Konrad", "Babinicz".
Zastępca:
por. Adam Dierżyński "Wiesław".
Komenda Podokręgu.
Szef organizacyjny.
ppor. Czesław Wszędybył "Ziemowit", "Bylina", "Wiktor Kaliski".
Szef wyszkolenia.
por. Władysław Rutkowski "Włodzimierz", "Witold", "Antoni Skrzypkowski".
Szef łączności.
ppor. Adam Olszewski "Czarny".
Szef legalizacji.
- Józef Ławniczak "Jurek".
Komenda Podokręgu została zorganizowana we wrześniu 1941 r.
Powiaty:
Powiat Kalisz.
Komendant:
ppor. Czesław Wszędybył "Bylina".
Powiat Konin.
Komendant:
- Henryk Osajda "Tomasz", "Proboszcz".
Powiat Koło.
Komendant:
- Stefan Grządziela "Teodor".
Powiat Jarocin.
Komendant:
- Franciszek Lubiatowski "Andrzej".
Powiat Turek.
Komendant:
- Kazimierz Fiedorow "Tadeusz".
Okręg objął początkowo tereny zarówno Wielkopolski, jak i województwa łódzkiego. Po przegranej Wojnie Obronnej we wrześniu 1939 r., weszły one w skład Kraju Warty, największego wówczas okręgu administracyjnego III Rzeszy. Warthegau został oddzielony kordonem granicznym od Generalnej Guberni, co w połączeniu z wyjątkowym terrorem zorganizowanym na tych terenach, ukształtowało specyfikę konspiracji oraz jej znaczną samodzielność wobec czynników centralnych w Warszawie.
Konspiracja narodowa tworzona była na najsilniejszych fundamentach organizacyjnych, bowiem teren Wielkopolski skupiał przed wojną niemal jedną trzecią część aktywu narodowego w skali całej Polski.
Pod koniec września 1939 r., pomimo skutecznego rozbicia przez Niemców struktur SN, część ocalałych działaczy narodowych zdołała powołać Konspiracyjną Organizację Stronnictwa Narodowego Ziem Zachodnich "Obrońcy Narodu".
16 listopada 1939 r. w Poznaniu odbyło się spotkanie czołowych działaczy Stronnictwa Narodowego, podczas którego powzięto decyzję o utworzeniu Komendy Dzielnicy Zachodniej Armii Narodowej (Narodowej Organizacji Bojowej). Dowództwo nad nową formacją powierzono Antoniemu Wolniewiczowi "Marianowi", "Zniczowi", "Bałtowi", "Mrozowi".
Inicjatywa ta została zaaprobowana przez prezesa Mieczysława Trajdosa i komendanta głównego NOW por. Bolesława Kozubowskiego w grudniu 1939 r., na odprawie w Warszawie. Uzyskała ona także status autonomicznej części organizacji wojskowej SN dla ziem wcielonych do Rzeszy.
Według pierwszego regulaminu Armia Narodowa (NOB) miała działać na terenach włączonych do Rzeszy i objąć swoim zasięgiem okręgi: poznański, pomorski, włocławski, łódzki i śląski. Poza tym planowano objąć pracą konspiracyjną także tereny po Odrę oraz działać wśród Polaków zamieszkałych w głębi Rzeszy.
Do maja 1940 r., trzon Armii Narodowej (NOB) skupiony był w Poznaniu i okolicach. W tym samym miesiącu podporządkowano sobie struktury w Kaliszu, a kilka miesięcy później nawiązano kontakty organizacyjne na Kujawach, Śląsku i w Łodzi.
W tym samym czasie ukształtowała się Komenda Dzielnicy Zachodniej oraz 11 rejonów terenowych. Ogólna liczebność okręgu wyniosła od 30 000 do 35 000 członków, z czego niemal trzecią część stanowiły struktury w Poznaniu. W okresie od maja do listopada 1940 r., wprowadzono pion liniowy z podziałem na grupy bojowe i zabezpieczające, co znacznie poprawiło uwojskowienie organizacji.
Dalszy rozwój Okręgu przerwały aresztowania. Do września 1941 r., objęły one poważną część kadry dowódczej oraz szeregowych członków. W wyniku prowokacji agenta Gestapo Zbigniewa Goździejewicza, w grudniu 1940 r., w Warszawie pojmano Antoniego Wolniewicza, Bolesława Koterasa oraz kilku innych funkcyjnych OW-NOW z Warszawy.
17 stycznia 1941 r., pojmano Zenona Ciemniejewskiego, który zgodził się na współpracę. Doprowadził on do kolejnych, masowych aresztowań. W ciągu kilku miesięcy tylko w Poznańskiem aresztowano 886 osób, natomiast w Kaliskiem około 360 członków, co doprowadziło do paraliżu działalności NOW.
W grudniu 1941 r., komendantem okręgu mianowano por. Mariana Kwiatkowskiego "Konrada", "Jaxę", "Babinicza", "Zawiszę", dotychczasowego komendanta Podokręgu Kalisz. Jego pierwszy rozkaz z początku 1942 r., nakazywał formowanie jednostek wojskowych w powiatach w strukturze liniowej (bataliony, kompanie, plutony, drużyny). Wraz z nominacją "Konradowi" podporządkowano Okręg Łódź, który przekształcono w podokręg. Zależność ta okazała się być tylko formalna, gdyż Okręg Łódź nie uznał zwierzchnictwa por. Kwiatkowskiego i cieszył się dużą autonomią.
4 grudnia 1942 r., ppor. Kwiatkowski oraz część kadry dowódczej, opowiedział się za scaleniem z Armią Krajową. Przeciwnicy podporządkowania się okrzyknęli go zdrajcą na rzecz piłsudczyzny i podjęli działania zmierzające do rozłamu.
Większość podległego bezpośrednio Kwiatkowskiemu Podokręgu Kalisz przeciwstawiła się scaleniu. Na czele rozłamowców stanął por. Władysław Rutkowski "Włodzimierz", który z częścią komendy podokręgu oraz komendy powiatu kaliskiego przeszedł do NSZ, zostając Komendantem Okręgu X.
W ślad komendy podokręgu weszła także większość powiatów Koło i Konin. W Łodzi do NSZ przeszła niemal cała komenda okręgu na czele z szer. Zwierzewiczem, garnizon łódzki oraz większość powiatów, tworząc Okręg IX NSZ.
Okręg Łódzki.
Formalnie od grudnia 1941 r., Podokręg Okręgu Poznań-Kalisz.
Komendanci:
strz. Ewaryst Zwierzewicz "Bogumił Bogucki".: 1940 - lato 1942 r.
- Józef Olczyk "Marek".: ?? - 3 luty 1943 r.
- Józef Padawski.
Zastępca komendanta:
ppor. Marian Kwiatkowski "Konrad".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szef:
- Jerzy Wnukowski "Hańcza".
Wydział Wywiadu.
Szef:
- Marian Dębiński "Mikołajczyk".
Wydział Operacyjny.
Szef:
ppor. Marian Kwiatkowski "Konrad".
por. Leon Nowakowski "Jacek".
Kwatermistrz:
pchor. N.N. "Edward".
Wydział Łączności.
Szef:
 plut. N.N. "Rzetelski".
Oficer łącznikowy.
- Jan Morawiec "Remisz".
Powiaty:
Garnizon miejski Łódź.
Komendant:
- Józef Osiński "Jan Pliszka".
Obwody:
Obwód Północ.
Obwód Południe.
Obwód Zachód.
Obwód Wschód.
Powiat Łask.
Komendant:
- Zygmunt Kraj.
Powiat Brzeziny.
Komendant:
- Włodzimierz Kowalski "Korab".
Powiat Sieradz.
Komendant:
- Bartolik.
Powiat Łódź.
Komendant:
- Michał Chojnacki.
Powiat Łęczyca.
Komendant:
- Franciszek Kowalski "Jabłoński".
Od początku okupacji Okręg Łódź organizował aktyw związany z Kazimierzem Kowalskim oraz jego bratem Bolesławem. Układy frakcyjne w kierownictwie okręgowym SN początkowo przesądziły o związaniu Okręgu Łódzkiego z Narodowo-Ludową Organizacją Wojskową. Stan ten trwał do wiosny 1940 r., kiedy to ostatecznie podporządkowano NLOW "Kwadratowi" oraz jego organizacji wojskowej. Wydarzenie to dało początek Komendzie Okręgu Łódź.
Do grudnia 1941 r., Okręg funkcjonował samodzielnie. Wówczas to został podporządkowany por. Kwiatkowskiemu, nowo mianowanemu Komendantowi Okręgu Poznań-Kalisz. W rzeczywistości zachował jednak dużą samodzielność, aż do rozłamu w 1942 r.
Okręg Pomorski "Gryf".
Komendant:
- Wacław Ciesielski "Roman".: grudzień 1939 - ??
Rejony:
Rejon Bydgoszcz.
Komendanci:
- Albin Lewandowski.
- Franciszek Jabczyński.
Rejon Grudziądz.
Komendanci:
- Poraziński.
- Schulz.
Rejon Toruń.
Komendant:
- Wacław Ciesielski "Roman".
Inicjatywę tworzenia wojskowych struktur Organizacji Wojskowej SN na Pomorzu podjął już w październiku 1939 r., Wacław Ciesielski "Roman", członek Komitetu Głównego oraz dotychczasowy szef pionu młodzieżowego Okręgu Pomorze Stronnictwa Narodowego.
W grudniu 1939 r., podczas pobytu w Warszawie Antoniego Wolniewicza, komendanta sieci poznańskiej Armii Narodowej-Narodowej Organizacji Bojowej, przekazano mu kompetencje koordynatora i opiekuna ruchu narodowego na terenie Pomorza. W tym samym miesiącu Wolniewicz zaprzysiągł w Poznaniu Wacława Ciesielskiego na komendanta Okręgu Pomorskiego Dzielnicy Zachodniej AN-NOB.
Pomimo wielu trudności udało się utworzyć rejony w Bydgoszczy, Toruniu i Grudziądzu. Realizując zalecenia Komendy Dzielnicy Zachodniej teren podzielono na na powiaty, gminy i piątki. Pomiędzy majem a listopadem 1940 r., wyodrębniono pion wojskowy zwany Obrońcami Narodu.
Z czasem udało się utworzyć grupy bojowe i zabezpieczające o łącznej liczebności około 500 ludzi. Uruchomiono też kolportaż prasy, bowiem z Poznania docierały tu takie tytuły jak "Polska Narodowa", czy "Naród w Walce", natomiast z Warszawy pismo "Walka".
Niestety na terenie Pomorza organizacja wojskowa SN była bardzo słaba. Wpłynęło na to kilka czynników. Przedwojenne zaangażowanie Ruchu Narodowego w walce z niemieckimi wpływami na Pomorzu, miało tragiczne skutki podczas okupacji. Już w pierwszych jej tygodniach, wzmożony na terenach wcielonych do Rzeszy terror niemiecki, spowodował istne spustoszenie w strukturach Stronnictwa Narodowego.
Zamordowano niemal wszystkich liderów pomorskiego SN, a ci którym udało się przeżyć i uniknąć aresztowania, zmuszeni byli ratować się ucieczką lub ukryć się bardzo głęboko. Słabość struktur spowodowana była także wszechobecnością konfidentów oraz dużą liczebnością żywiołu niemieckiego.
Rozwój słabych jeszcze struktur pomorskiej organizacji wojkowej SN przerwała fala aresztowań rozpoczęta pod koniec 1940 r. Była ona spowodowana bezpośrednio przez agenta Gestapo Zenona Ciemniejewskiego vel Aleksa Schwarza, który pełnił funkcję kuriera Antoniego Wolniewicza. Dzięki temu bardzo skutecznie spenetrował on strukturę terenową Dzielnicy Zachodniej AN-NOB, do której należał także Okręg Pomorze.
Wskutek zdrady Ciemniejewskiego sieć konspiracyjna AN-NOB na Pomorzu została zupełnie rozbita. Narodowcy, którzy ocaleli z pogromu zasilili inne organizacje podziemne działające na Pomorzu, m. in. Gryf Kaszubski, Organizację Wojskową Młodzieży Kaszubskiej, a także w późniejszym czasie Gryf Pomorski.
Okręg Kujawski.
Komendanci:
ppor. inż. Józef Fromholtz.: koniec 1939 - ??
ppor. Edward Mirecki.
Zastępca:
pchor. Roman Kwiatkowski "Romek".
Komenda Okręgu.
Szef organizacyjny:
ppor. Witold Pawłowski "Witek", "Zdzich".: 1939 - wiosna 1940 r.
- Tadeusz Pawłowski.: wiosna 1940 - ??
Szef wywiadu:
- Zdzisław Dombrzalski.
Kierownik polityczny:
- Eugeniusz Krzemiński.: ?? - 1942 r.
Powiaty:
Powiat Włocławek.
Komendanci:
ppor. Roman Kwiatkowski "Romek".
- Górski.
Powiat Inowrocławski.
Komendant:
ppor. inż. Józef Fromholtz.
Powiat Aleksandrów Kujawski.
Komendanci:
- Jerzy Ignaszewski.
- Zdzisław Borkowski.
- dr. Naroźny.
Początkowo okręg tworzono wielotorowo poprzez inicjatywy centrali warszawskiej oraz ośrodka wielkopolskiego i miejscowych działaczy. Rozproszenie Zarządu Okręgowego SN, wzrastający terror okupanta na terenach wcielonych bezpośrednio do Rzeszy oraz wspomniana już wielotorowość inicjatyw organizacyjnych uniemożliwiła pełną rekonstrukcję dawnej sieci Stronnictwa Narodowego.
Zręby organizacji wojskowej SN na Kujawach położył Edward Serwański, który jako pełnomocnik Antoniego Wolniewicza, działał z ramienia komendy Dzielnicy Zachodniej AN-NOB. Wiadomo, że w tym czasie udało się utworzyć co najmniej dwa rejony: inowrocławski i włocławski.
Niezależnie od działań Komendy Dzielnicy Zachodniej, pod koniec 1939 r., do Włocławka przybył pełnomocnik centrali warszawskiej Antoni Sikorski, który nawiązał kontakty organizacyjne z miejscowymi działaczami Stronnictwa Narodowego. W grudniu tego roku doszło do spotkania Sikorskiego z Edwardem Mireckim, który otrzymał zadanie utworzenia Okręgu Kujawsko-Dobrzyńskiego OW SN.
W założeniach organizacyjnych sieć wojskową postanowiono utworzyć na przedwojennej sieci Stronnictwa przyjmując system piątkowy. Wiosną 1940 r., sieć zorganizowaną już przez Antoniego Sikorskiego i Edwarda Mireckiego podporządkowano komendantowi Dzielnicy Zachodniej Antoniemu Wolniewiczowi "Marianowi", a od grudnia 1941 r., Marianowi Kwiatkowskiemu "Jaxie".
Organizację oparto na podchorążych i szeregowych, co było spowodowane brakiem kadry oficerskiej. Oprócz działalności propagandowo-informacyjnej uruchomiono w terenie szkolenie wojskowe z zagadnień podstawowych.
Na początku 1942 r., okręg liczył około 500 członków z czego w Aleksandrowie i okolicy 300.
Wiosną i latem 1942 r., przez szeregi okręgu przeszła fala aresztowań, która w połączeniu z rozdźwiękami na tle scalenia z Armią Krajową, spowodowała dezorganizację okręgu. Większość członków NOW w Okręgu Kujawskim podporządkowała się scaleniu. Jesienią 1942 r., podporządkowano ich Pomorskiemu Okręgowi AK.
Okręg Wileński.
Komendant:
ppor. Modest Gramz "Maurycy", "Czaruś".: październik - grudzień 1939 r.
Organizację Wojskową Stronnictwo Narodowe rozpoczęło organizować już w październiku 1939 r., tuż po wkroczeniu na Wileńszczyznę wojsk litewskich. Komendę nad nowo utworzoną organizacją powierzono ppor. Modestowi Gramzowi "Maurycemu", "Czarusiowi".
Przystąpiono do tworzenia komendy garnizonu wileńskiego oraz komend powiatowych w Grodnie, Lidzie, Oszmianie i Nowowilejce. Ponadto utworzono system łączności i kolportażu oraz rozpoczęto druk gazet konspiracyjnych: "Słowo Narodowe" i "Narodowiec".
W związku z brakiem łączności z Warszawą oraz po analizie sytuacji na Wileńszczyźnie, kierownictwo Okręgu na specjalnej naradzie z 18 grudnia 1939 r., zdecydowało się jednak na rezygnację z dalszej rozbudowy NOW i połączenie sił z ponadpartyjną Służbą Zwycięstwu Polski. 28 grudnia doszło do spotkania przedstawicieli NOW oraz innych organizacji niepodległościowych na Wileńszczyźnie z pełnomocnikami Komendy Głównej SZP.
Podczas spotkania wszyscy zebrani stwierdzili bezcelowość rozpraszania sił niepodległościowych i opowiedzieli się za scaleniem wileńskiej konspiracji zbrojnej pod dowództwem ppłk Nikodema Sulika, komendanta Okręgu Wilno SZP.
W środowisku narodowym nie było jednak jednomyślności w tej kwestii, a zróżnicowana postawa wobec wileńskiej SZP-ZWZ podzieliła narodowców. Doprowadziło to do powstania kilku samodzielnych organizacji Stronnictwa, nie podporządkowanych SZP-ZWZ-AK, z którymi władze "Kwadratu" (Stronnictwa Narodowego) utrzymywały stałą łączność. Jesienią 1942 r., te same władze doprowadziły do podporzadkowania tych organizacji Komendzie Okręgu Armii Krajowej.
Ogólnie rzecz biorąc były to jednak przypadki odosobnione. Na Wileńszczyźnie wygrała bowiem idea jedności narodowej i walka ponad podziałami politycznymi.
Okręg Lwowski "Promień", "Waron".
Komendanci:
ppor. Jerzy Reubenbauer "Mariusz", "Kowalski".: ?? - początek 1943 r.
por./kpt. Adam Mirecki "Adaś", "Stwosz".: czerwiec - grudzień 1943 r.
por. Bernard Grzywacz "Marek", "Rumak", "Stefan Górski".
Komenda Okręgu.
Wydział Organizacyjny.
Szef:
- Włodzimierz Urbanek.
ppor. Stefan Karwatowski "Cyprian".
Wydział Wywiadu.
Szef:
- Roman Wójcicki "Biliński", "Walewski" (agent gestapo V-78).
Wydział Operacyjno-Wyszkoleniowy.
Nie został utworzony, a jego kompetencje przejął bezpośrednio Komendant Okręgu. W 1943 r., przy Komendzie Okręgu zorganizowano Szkołę Podchorążych dowodzoną bezpośrednio przez kpt. Mireckiego, z kursem podchorążych i drużyną NOWK.
Wydział Propagandy.
Szef:
- Zbigniew Nowosad "Bielecki", "Pękala", "Jerzy Kisielnicki".
Dział Organizacyjny.
Szefowie:
- Kazimierz Trzciński "Kazik".
- Jan Wojdyła "Górniak".: sierpień 1943 - ??
Dział kolportażu.
Kierowniczki:
- Irena Rudkowska "Zofia".
- Janina Akielaszkówna "Bazyliszek".: sierpień 1943 - ??
Dział Prasowy.
Szefowie:
- Władysław Pańczak.: ?? - 3 czerwca 1943 r.
- Stanisław Buryło "Prostar".
Dział Techniczny.
Szef:
- Stanisław Buryło "Prostar".
Wydział Łączności.
Szefowie:
- Kazimierz Pollak "Biały", "Ney".
- Jerzy Meinhard.
Wydział Zaopatrzenia.
Szef:
- Roman Wójcicki "Biliński", "Walewski".: ?? - połowa 1943 r.
Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet.
Komendantki:
- Halina Madurowiczowa "Marylka", "Maria Malinowska".
- Maria Rasiówna "Marysia Lwowianka", "Kazimiera".
- Regina Jurewiczowa "Giza".
Inspektor Komendy Okręgu:
- Jan Wojdyła "Maryniak".
Okręgowa Szkoła Podchorążych.
Komendant:
por. Adam Mirecki "Adaś", "Stwosz".
Okręg Lwowski NOW podjął działalność jeszcze podczas okupacji sowieckiej, jednak rozproszenie aktywu Stronnictwa Narodowego i celne uderzenia NKWD nie pozwoliły na jej szersze rozwinięcie. Problemy pogłębiała też złożona struktura narodowościowa i wyznawiona tego regionu, obejmująca oprócz Polaków także Żydów i najliczniejszych na tych terenach Ukraińców.
Wkrótce po wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej (22 września 1939 r.) inicjatywę konspiracyjną w mieście przejął gen. Marian Żegota-Januszajtis, który nie wiedząc o tym, że został mianowany Komendantem wojskówki Stronnictwa Narodowego, przystąpił do tworzenia Polskiej Organizacji Walki o Wolność.
Do czasu jego aresztowania przez NKWD (27 października 1939 r.) zdołał skupić on znaczną liczbę członków, w tym wielu narodowców oraz młodzież szkolną.
Początkowo, podobnie jak w Wilnie, środowisko lwowskich narodowców nie utworzyło konspiracyjnej organizacji wojskowej SN-NOW, ale z całą siłą poparło inicjatwę ponadpartyjną. Dopiero po agresji niemieckiej na ZSRR do Lwowa przybył z Warszawy ppor. Stefan Langier z misją utworzenia sieci okręgowej. Komendę Okręgu NOW udało się powołać na przełomie 1941 i 1942 r.
Swoim zasięgiem Okręg Lwów obejmował tereny województw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego.
W szeregach lwowskiego NOW dominowała młodzież gimnazjalna i akademicka. W poszczególnych województwach zdołano utworzyć sieć konspiracyjną tylko tam, gdzie były najsilniejsze wpływy polskie i endeckie, tym bardziej, że znaczny potencjał narodowy został wcześniej wchłonięty przez ZWZ-AK.
Według raportów okręgowych poza Lwowem zorganizowanych było nie mniej niż 12 powiatów a fundamentem organizacyjnym były placówki miejskie. W odróżnieniu od innych okręgów obowiązywał system trójkowy werbunku nowych członków. Lwów został podzielony na pięć dzielnic: Północną (Zamarstynów), Centrum (Śródmieście), Zachodnią (Grodecka), Południową oraz Wschodnią (Łyczaków). Do najsilniejszych obwodów należały Przemyślany i Kresne.
W województwie tarnopolskim podjęto wysiłki w celu zorganizowania podokręgu, które nie zakończyły się powodzeniem. Najaktywniejszymi były tu ogniwa: w Buczaczu, Kopyczyńcach i Trembolwi. W Stanisławowskim do takich należały obwody w Horodence, Stanisławowie, w Stryju, Dolinie, Złoczowie i w Haliczu.
W związku z brakiem ścisłych danych liczebność okręgu jest dziś trudna do oszacowania. Rozbieżne przekazy mówią o kilkuset a nawet o 5 000 członkach NOW. Według większości historyków, zajmujących się tą tematyką, ta górna granica jest najbliższa prawdy. Oprócz tego w szeregach NOWK służyło nie więcej niż 600 kobiet.
Akcja scaleniowa z AK została zapoczątkowana na początku 1943 r. Sytuację komplikowała wzmożona aktywność rozłamowców, dążących do połączenia się z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Mimo dużych przeszkód pierwszą fazę scalenia udało się zrealizować do lata 1943 r. Komendant Okręgu kpt. Adam Mirecki, został włączony do Komendy Inspektoratu Lwów AK jako oficer operacyjny.
Akcję scaleniową Okręgu Lwowskiego NOW z Armią Krajową nie zakończono jednak jeszcze w końcu stycznia 1944 r., najprawdopodobniej stało się to już podczas operacji "Burza".
Pomimo sfinalizowanego scalenia oficerowie NOW-AK jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Małopolski Wschodniej zdecydowali się przejść do kolejnej konspiracji. Niezależnie od uczestnictwa w działaniach bojowych "Burzy", oddziały NOW nie ujawniły się wobec Rosjan. Dzięki temu masowe aresztowania, jakie miały miejsce po "Burzy" nie rozbiły sieci okręgowej NOW. Umożliwiło to narodowcom kontynuowanie konspiracji w warunkach nowej okupacji.
Podokręg Opolski "Olga", "Łuk".
Komendanci:
por. Alojzy Jechorek "Halski".
- N.N. "Andrzej".
Podokręg zorganizowano ostatecznie na przełomie 1943 i 1944 r. Wówczas to utworzono pierwsze ogniwa NOW oraz sieć kolportażu prasy podziemnej. Pierwszą inicjatywę organizacyjną podjął ppor. Zygmunt Lisiewicz "Rawicz" jesienią 1943 r.
W styczniu 1944 r., w Warszawie odbyła się odprawa założycielska Podokręgu Opolskiego, w której udział wzięli członkowie komendy częstochowskiej NOW. Na odprawie tej podjęto ostateczną decyzję o utworzeniu komendy Podokręgu Śląsk Opolski, a jego komendantem mianowano por. Alojzego Jechorka "Halskiego".
Teren Podokręgu okazał się być jednak bardzo trudny. Zainstalowana wcześniej w terenie grupa inicjatywna została zdekonspirowana, co zmusiło ją do wycofania się z prac organizatorskich. Nowo mianowany komendant został ujęty na stacji kolejowej w Opolu. W niedługim czasie aresztowano również całą grupę inicjatywną.
Z całą pewnością był to wynik zdrady wysoko postanowionego członka tej grupy. W wyniku analizy wydarzeń o zdradę zaczęto podejrzewać "Orwida" (Stefana Szlapka ?), jednego z uczestników wspomnianej wyżej odprawy założycielskiej.
W obliczu rozbicia ekipy częstochowskiej inicjatywę rozbudowy podokręgu przejęła komenda okręgu cieszyńsko-podhalańskiego. Na początku lutego 1944 r., inspekcję z jej ramienia przeprowadził Rafał Radoń "Poloński", który w swoim raporcie stwierdził wyjątkowo trudne warunki do pracy konspiracyjnej.
Wkrótce po tym mianowano nowego komendanta podokręgu, którym został N.N. "Andrzej". Faktycznym organizatorem spraw wojskowych pozostał jednak "Orwid". Z biegiem czasu udało się zorganizować zalążki komendy, łączność wewnętrzną, kompanię NOW, sekcję sanitarną, a także rozpoczęto wydawanie lokalnego pisma pt. "Ku Macierzy".
Niestety w wyniku kolejnych aresztowań i dekonspiracji, w krótkim czasie dalsza praca organizacyjna została sparaliżowana, a wszelkie działania zbrojne przypisane podokręgowi zaniechane.
Ośrodek NOW na Węgrzech.
Komendant:
mjr. Stanisław Bardzik.
Ośrodek został utworzony dzięki inicjatywie działaczy narodowych, przebywających na Węgrzech wśród uchodźców polskich po przegranej Wojnie Obronnej 1939 r. W obozach i skupiskach Polaków przebywało na stałe około 1 500 narodowców identyfikujących się ze stronnictwem Tadeusza Bieleckiego. Sam Bielecki znalazł się na Węgrzech jako żołnierz WP i w pierwszych dniach października 1939 r., przystąpił do tworzenia niezależnego ośrodka narodowego na Węgry.
Wkrótce udał się jednak do Francji, czyniąc swoim pełnomocnikiem na Węgrzech por. Kazimierza Tychotę. Placówka SN zajęła się formowaniem struktury wewnętrznej oraz organizacją łączności z Krajem i władzami polskimi na Zachodzie.
Faktyczną działalność wojskową rozpoczęto z chwilą przybycia do Budapesztu, 2 stycznia 1940 r., pierwszego komendanta AN-NOB-NOW Aleksandra Demidowicza-Demideckiego, który zatrzymał się na Węgrzech w drodze do gen. Sikorskiego.
Demidecki polecił kierownikowi placówki SN zorganizować wszystkich zdolnych do służby wojskowej członków i sympatyków Stronnictwa w odrębną formację. Na komendanta organizacji wojskowej powołano mjr. Stanisława Bardzika, mianując go jednocześnie na zastępcę por. Tychoty.
Mjr. Bardzik pełniąc funkcję starszego obozu w Pesthidegkut nawiązał łączność z innymi obozami i zaprzysiągł pod swoją komendę około 30 oficerów i podoficerów oraz około 1 000 szeregowych. W poszczególnych obozach utworzono zawiązki komend i utworzono struktury ogólnowojskowe.
W grudniu 1941 r., zdołano zorganizować łączność z Krajem i Londynem, a dzięki poczcie kurierskiej na Węgry docierała prasa enerowska ("Walka" i "Myśl Polska"). Dzięki tym tytułom w roku 1942 r., uruchomiono wydawanie pisma "Myśl Polska na Węgrzech". Wydawano także dwutygodnik "ABC Młodych" oraz "Materiały obozowe", powielano antologie literatury polskiej i podręczniki wojskowe.
W 1943 r., w ramach akcji scaleniowej por. Tychota i mjr. Bardzik podporządkowali się czynnikom AK. Po zajęciu Węgier przez wojska niemieckie 19 marca 1944 r., nastąpiła dekonspiracja ogniw struktur AK-NOW. Znaczną część kadry dowódczej aresztowano i zesłano do obozów, przeżyli tylko nieliczni.
Źródła:
* Biedroń Tomasz "Narodowa Organizacja Wojskowa w okręgu krakowskim".
* Boczek Halina "U źródeł powstania Narodowych Sił Zbrojnych". "Mówią Wieki" 1965 nr.6
* Bojemski Sebastian "NSZ w Powstaniu Warszawskim".
* Caban Ireneusz "Podziemie obozu narodowego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944-czerwiec 1945)". Rocznik Lubelski.
* Głos Wielkopolski "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom II".
* Głos Wielkopolski "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom III".
* Głos Wielkopolski "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom IV".
* Gniadek-Zieliński Michał "Narodowe Siły Zbrojne 1942-1947".
* Heller Michał "Ruch oporu na Śląsku Cieszyńskim".
* Kaczmarski Krzysztof "Podziemie narodowe na Rzeszowszczyźnie 1939-1944".
* Komorowski Krzysztof "Polityka i Walka. Konspiracja zbrojna Ruchu Narodowego 1939-1945".
* Komorowski Krzysztof "Akcja scaleniowa NOW z Armią Krajową". Wojskowy Przegląd Historyczny 1996 nr.3
* Kunert Andrzej Krzysztof "Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944. Tom I".
* Kunert Andrzej Krzysztof "Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944. Tom II".
* Litwiejko Kazimierz "Narodowa Organizacja Wojskowa. Okręg Białystok 1941-1945".
* Owoc Władysław "Krakowska Narodowa Organizacja Wojskowa. Wojna i konspiracja (wspomnienia)".
* Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego "Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny".
* Praca zbiorowa pod redakcją Bogdana Kobuszewskiego, Piotra Matusaka, Tadeusza Rawskiego "Polski ruch oporu 1939-1945".
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom I."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom II."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom III."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom IV."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom V."
* Węgierski Jerzy Julian "Lwowska konspiracja narodowa i katolicka: 1939-1946"
* Żebrowski Leszek "Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia.". Tom I.
* Żebrowski Leszek "Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia.". Tom II.
* Żebrowski Leszek "Narodowe Siły Zbrojne. Dokumenty, struktury, personalia.". Tom III.
Koniec.
|
