Po wydarzeniach z roku 1935 r. ruch ludowy uległ radykalizacji, choć proces ów nie przebiegł we wszystkich środowiskach równomiernie.
W tym okresie miała również miejsce polityczna ofensywa KPP, która zaproponowała utworzenie wspólnego, polskiego frontu ludowego.

Przedstawiciele lewicowego nurtu w Stronnictwie opowiedzieli się za przyjęciem propozycji komunistów, jednak kierownictwo SL ustosunkowało się do niej jak najbardziej negatywnie. W trakcie posiedzenia Rady Naczelnej 15 marca 1936 r. większość jej członków poparła Macieja Rataja, który kategorycznie sprzeciwił się współpracy z ruchem komunistycznym. Jakkolwiek ludowcy opowiadali się za radykalnymi reformami społecznymi i gospodarczymi, to sposób ich realizacji widzieli na drodze legalnej, poprzez ustawy Sejmu. Byli natomiast przeciwni rewolucji, dopatrując się w niej zagrożenia niepodległości Polski.

Spora część działaczy, na czele z przebywającym na emigracji Wincentym Witosem, była zwolennikami tzw. Frontu Morges, czyli porozumienia stronnictw legalnej opozycji od PPS do Stronnictwa Narodowego włącznie. Koncepcja ta okazała się jednak nierealna.
Nie pozyskano dla niej PPS, mimo iż za poparciem owej inicjatywy opowiadali się niektórzy jej działacze z Hermanem Liebermannem na czele. Negatywnie do niej odnieśli się również przywódcy endecji.
Kolejne ożywienie działalności Stronnictwa Ludowego nastąpiło wiosną 1936 r. 10 maja ludowcy zorganizowali na terenie całego kraju liczne wystąpienia publiczne, manifestując przeciwko polityce zagranicznej rządu oraz domagając się amnestii dla Witosa, Kiernika i Bagińskiego. Szczególnie masowy charakter wystąpienia te przybrały na terenie Małopolski. Swoje żądania Stronnictwo Ludowe powtórzyło podczas Święta Ludowego. Uroczystości z nim związane zebrały niespotykaną wcześniej liczbę członków, ponieważ oblicza się, że w obchodach Święta Ludowego w całym kraju wzięło udział około milion osób. Masowy charakter miała również manifestacja w Nowosielcach zorganizowana przez ludowców 29 czerwca 1936 r., gdzie zgromadziło się 150 000 osób. Pierwotnie wydarzenia w Nowosielcach miały być świętem lokalnym, jednak zainteresowanie kierowniczych sfer SL oraz najwyższych czynników rządowych przesądziły o masowym charakterze tego wydarzenia.

Kilka dni przed obchodami Święta Ludowego w Nowosielcach, w pobliskiej wsi o nazwie Grzęska, uchwalono rezolucję przygotowaną przez Naczelny Komitet. Stwierdzała ona, że SL zdecydowane jest poprzeć wysiłki zmierzające do zwiększenia obronności państwa, pod warunkiem spełnienia jej postulatów, czyli:
Uchwalenia nowej konstytucji, opartej na podstawach parlamentarnych, zmiany ordynacji wyborczej, rozwiązania izb ustawodawczych, przeprowadzenia nowych, uczciwych, bezstronnych i demokratycznych wyborów, zlikwidowania dotychczasowych praktyk administracyjnych, uczciwego wymiaru sprawiedliwości.
Pełny tekst rezolucji delegacja ludowców wręczyła obecnemu w Nowosielcach marszałkowi Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi. Przebieg wydarzeń był ogromnym zaskoczeniem zarówno dla Śmigłego-Rydza jak i nowego rządu Sławoj-Składkowskiego, powołanego w maju 1936 r. Tym samym wszelkie nadzieje na kompromis między rządem a SL upadły.

Stronnictwu Ludowemu nie pozostało nic innego jak kontynuować dotychczasową politykę. Kolejnym pretekstem do przeprowadzenia manifestacji politycznej były obchody Święta Czynu Chłopskiego zorganizowane po raz pierwszy 15 sierpnia 1936 r. Urządzono je w ponad 200 miejscowościach, a uczestniczyło w nich około 2 miliony chłopów. Ponowiono żądania wysunięte w Nowosielcach. Rząd Składkowskiego nie myślał jednak o ustępstwach i wszedł na drogę represji względem działaczy Stronnictwa. To jednak spowodowało zaostrzenie poglądów w jego kierownictwie i w "dołach" partyjnych, gdzie zaczęto domagać się zastosowania bardziej radykalnych środków w walce z sanacją, a zwłaszcza powszechnego strajku chłopskiego dla poparcia postulatów wyrażonych w podejmowanych uchwałach i rezolucjach.

11 listopada 1936 r. odbyła się w Czadcy na terenie Czechosłowacji narada przedstawicieli krajowego kierownictwa stronnictwa: Macieja Rataja, Zygmunta Gralińskiego, Brunona Gruszki i Stanisława Mikołajczyka z emigrantami: Wincentym Witosem, Władysławem Kiernikiem i Kazimierzem Bagińskim, podczas której uzgodniono, aby decyzję w sprawie strajku rozpatrzyć na specjalnie zwołanym kongresie. Propozycję tę zaakceptował Naczelny Komitet Wykonawczy na swym posiedzeniu 18 listopada, ustalając jednocześnie termin zwołania zjazdu.

Nadzwyczajny Kongres Stronnictwa Ludowego odbył się w Warszawie 17 stycznia 1937 r. Jego obrady toczyły się pod dyktando działaczy terenowych, którzy domagali się przejścia do czynów. Wniosek dotyczący zorganizowania powszechnego strajku chłopskiego wysunął delegat z powiatu Bochnia, Franciszek Książek, który spotkał się ze zdecydowanym poparciem kolejnych mówców. Przedstawiciel województwa kieleckiego Józef Dąbrowski, wystąpił nawet z propozycją "marszu na Warszawę", tj. zwołania przez Stronnictwo zlotu do stolicy, którego celem byłoby zmuszenie rządu do spełnienia chłopskich postulatów.

Przebywający na emigracji Wincenty Witos w rozmowie z wiceprezesem Stanisławem Mikołajczykiem, który odwiedził go w kilka dni po ustaleniach Kongresu, proponował wydanie przez NKW w masowym nakładzie specjalnego okólnika do ludowców, zawierającego uchwały kongresowe i wytyczne działania. Zaproponował także zorganizowanie wielkiej manifestacji w rocznicę bitwy pod Racławicami. Hasło "marszu na Warszawę" traktował on jako środek mobilizacji chłopów. Polecał też utworzenie tajnych zastępczych zarządów powiatowych (dublerów).

Przygotowania ludowców starał się oczywiście storpedować obóz rządzący, który planował integrację chłopów w ramach Obozu Zjednoczenia Narodowego. 27 lutego 1937 r. przywódca OZN płk. Adam Koc, desygnowany na to stanowisko przez Śmigłego - Rydza, ogłosił przez radio deklarację ideowopolityczną nowej organizacji. Ze zrozumiałych względów była ona nie do przyjęcia przez Stronnictwo, ponieważ całkowicie ignorowała żądania ludowców i zmierzała do utrwalenia w Polsce rządów sanacyjnych.
Mimo iż policja wzmogła represje wobec ludowców oraz przeprowadziła szereg aresztowań, władze kierownicze SL ociągały się z ogłoszeniem strajku. Licząc się jednak ze wzrostem nastrojów opozycyjnych wśród działaczy terenowych, postanowiono wykorzystać rocznice bitwy pod Racławicami dla zorganizowania chłopskiej manifestacji. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych odmówiło jednak zgody na jej przeprowadzenie. W związku z tym, że decyzję tą ogłoszono na krótko przed wyznaczonym terminem, nie wszystkie koła wiejskie zdołano o niej powiadomić.

Na zdjęciu: Demonstracja chłopska w Racławicach - kwiecień 1937 r.

18 kwietnia udało się do Racławic kilka tysięcy chłopów, którzy mimo przeszkód stawianych przez policję przybyli na zapowiedziana uroczystość, nie wiedząc o wydanym rozporządzeniu.
Zostali tutaj zaatakowani przez oddziały policji, a w toku starć śmierć poniosło dwóch demonstrantów. Po wydarzeniach w Racławicach policja aresztowała 200 ludowców, przeważnie z powiatu miechowskiego. Wśród nich znalazł się również jeden z najaktywniejszych działaczy ludowych Kielecczyzny Czesław Poniecki.

Wypadki te stały się przyczyną dalszego wzrostu napięć na wsi. W tej sytuacji Naczelny Komitet podjął decyzję o rozpoczęciu strajku. Przeciwnicy tego rozwiązania z Maciejem Ratajem, dostrzegali ryzyko przeprowadzenia strajku wyłącznie siłami ludowców, co doprowadziło do rozpoczęcia dialogu z PPS. Rozmowy przeprowadzono w marcu 1937 r., nie doszło jednak do porozumienia i poparcie strajku przez robotników spaliło na panewce. 11 kwietnia 1937 r. w czeskiej miejscowości Mistek odbyła się wspólna narada krajowego kierownictwa ruchu z przywódcami przebywającymi na emigracji. Wzięli w niej udział: Wincenty Witos, Kazimierz Bagiński, Władysław Kiernik, Maciej Rataj, Zygmunt Graliński, Stanisław Mikołajczyk i Brunon Gruszka. W wyniku ożywionej dyskusji działacze ci zaakceptowali uchwały styczniowego kongresu dotyczącego wystąpień chłopskich. Ostateczna decyzja zapadła na posiedzeniu NKW 17 czerwca 1937 r.

Termin rozpoczęcia strajku wyznaczono na 16 sierpnia oraz ustalono, że będzie trwał 10 dni. Zrezygnowano natomiast z projektu "marszu na Warszawę" obawiając się, że mógłby on doprowadzić do walki z policją i rozlewu krwi. Ogłoszenie decyzji nastąpiło podczas obchodów Święta Czynu Chłopskiego. Wydano rezolucję przygotowaną przez NKW, wzywającą wszystkich chłopów, aby w dniach od 16 do 25 sierpnia nie wyjeżdżali do miast, wstrzymali się ze sprzedażą produktów żywnościowych i z dokonywaniem zakupów.
Strajk objął swym zasięgiem znaczne połacie kraju. W związku z tym, rząd podjął decyzję o stłumieniu jego siłą, początkowo bowiem administracja państwowa patrzyła się na poczynania ludowców dość tolerancyjnie. W atmosferze ogólnego podniecenia, wywołanego brutalna akcją oddziałów policyjnych, na terenie kilku powiatów doszło do krwawych zamieszek, w wyniku których zginęły 44 osoby.
Policja dokonała także masowych aresztowań wśród działaczy Stronnictwa. W Małopolsce osadzono w więzieniach prawie wszystkich wybitniejszych działaczy SL, a w większości powiatów lokale partyjne zamknięto. Władze wstrzymały również wydawanie magazynów prasowych partii - "Zielonego Sztandaru" i "Piasta".

W efekcie wydarzeń sierpniowych bardzo poważnie wzrósł autorytet Stronnictwa Ludowego, wśród chłopów, a ruch ludowy pozyskał sympatię w nowych środowiskach.
Mimo brutalnych represji, SL nie rezygnowało ze swoich postulatów. Kolejny, zwyczajny kongres stronnictwa, który obradował w Krakowie 27 i 28 lutego 1938 r., ponowił znane już żądania chłopskie, grożąc następnym strajkiem w razie ich niespełnienia. Ponadto kongres zwrócił się z apelem do wszystkich organizacji demokratycznych o poparcie swoich wysiłków. Tym razem ludowcy zostali potraktowani przez koła rządowe bardzo poważnie. Niebawem rozpoczęły one akcje mającą na celu sparaliżowanie przygotowań ludowców do ponownych wystąpień. Wzmogły swoją aktywność komórki terenowe Obozu Zjednoczenia Narodowego. Na terenie iększości powiatów, starostowie wzywali do siebie działaczy Stronnictwa, względnie całe zarządy powiatowe, w celu zmuszenia ich do podpisania oświadczeń, w których informowano, że za wywołanie strajku grozi karą więzienia. Działania rządu Składkowskiego, mimo iż, znacznie utrudniały przygotowania ludowców, nie były bezpośrednią przyczyną zaniechania przez nich akcji strajkowej. Przyczyną tą była coraz bardziej skomplikowana sytuacja międzynarodowa. Stronnictwo Ludowe praktycznie od początku rządów ekipy Składkowskiego odnosiło się bardzo krytycznie do jej polityki zagranicznej.

Szczególnie ostro potępiano posunięcia ministra Becka w stosunku do III Rzeszy i Czechosłowacji.

Represyjne posunięcia rządu, mimo ogromnej aktywności SL, spowodowały znaczny spadek liczebności tej organizacji. Według niepełnych danych w 1931 r. Stronnictwo Ludowe skupiało w swoich szeregach 289 700 członków, do 1933 liczba ta zmniejszyła się do około 200 000, natomiast w 1938 do 150 000 członków.

Czołowi działacze Stronnictwa Ludowego: Kazimierz Bagiński, Stanisław Mikołajczyk i Józef Niećko "Zgrzebniak" - Jeden z przywódców "Wici" i CKRL.

Proces zmniejszania się siły Stronnictwa potwierdzają także liczby mówiące o nowo powstałych kołach partii: W 1931 r. powstało 327 nowych kół, w 1932 - 1287, 1933 - 1035, 1934 - 361, 1935 - 284, 1936 - 749, 1937 - 316.

W przededniu napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę, wobec zagrożenia bytu narodowego, wszelkie wewnętrzne podziały w społeczeństwie polskim zeszły na drugi plan. Nastroje te odbiły się również na działalności Stronnictwa Ludowego, na którego zebraniach i wiecach dominowały zagadnienia związane z bezpieczeństwem kraju. Od marca 1939 r. zaczęto wpłacać datki na Fundusz Obrony Narodowej.

Naczelny Komitet Wykonawczy w odezwie z 17 maja 1939 r. stwierdzał:
"Wszyscy i wszelkimi środkami będziemy bronić przed każdym najeźdźcą nie tylko naszej niepodległości, ale każdej grudki ziemi! Dla tych celów poniesiemy wszelkie potrzebne ofiary! Nie będziemy też żądać od nikogo ani uznania, ani przywilejów, ani zapłaty..."

11 czerwca Witos wezwał chłopów, by: "w momencie krytycznym dla państwa całkowicie podporządkowali się dyrektywom zwierzchnim władz państwowych".

Latem 1939 r. komendy powiatowe Przysposobienia Wojskowego prowadziły intensywne szkolenia wojskowe młodzieży wiejskiej. W tym też czasie Wincenty Witos, który powrócił z przymusowej emigracji, podjął decyzję o przeniesieniu kierowniczego ośrodka SL do Lublina. Prezes Stronnictwa był bowiem przekonany, że linia Sanu stanie się linią obrony wojsk polskich. Już po wybuchu wojny polsko-niemieckiej, we wrześniu 1939 r. Naczelny Komitet Wykonawczy SL wystosował do Naczelnego Wodza memoriał w sprawie powołania Rządu Obrony Narodowej. Władze sanacyjne jednak odrzuciły te propozycje, twierdząc, że same są w stanie skonsolidować naród i pokierować jego walką.

Podobnie jak całe stronnictwo, również jego organizacja młodzieżowa w obliczu zagrożenia położyła w swej działalności główny nacisk na inne niż dotychczas sprawy. Związek Młodzieży Wiejskiej "Wici" - bo o nim tu mowa, na szczeblu wojewódzkim miał charakter autonomiczny. W Krakowskiem i Lubelskiem występował jako Spółdzielnia Oświatowa, w Poznańskiem jako Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej RP, w okręgach Warszawskim, Łódzkim, Kieleckim i Lwowskim jako Związek Młodzieży Wiejskiej RP. Kongres SL jeszcze w 1933 r. uznał "Wici" za jedyną organizację społeczno - wychowawczą na wsi, wzywając jednocześnie wszystkie ogniwa stronnictwa do poparcia "Wici" uznając jednak jej samodzielność i własne metody pracy. Deklaracja ideowa "Wici" podkreślała antyobszarniczy i antysanacyjny charakter organizacji, potępiała imperializm w stosunkach międzynarodowych. Mimo swej dość radykalnej lewicowości, "Wici" jednocześnie nie akceptowały idei marksizmu i dyktatury proletariatu jako formy ustrojowej, odżegnując się tym samym od komunistów. Tyle w kwestii krótkiego omówienia.

Tak więc, jak już wspomniałem wcześniej "Wici" w obliczu zagrożenia niemieckim najazdem, podobnie jak SL wezwała do podporządkowania wszelkich problemów środowiskowych i klasowych sprawom nadrzędnym, czyli obronie narodu i państwa.
Uchwała Zarządu Głównego ZMW "Wici" z 30 kwietnia 1939 r. stwierdzała, że:
"jesteśmy gotowi do nieubłaganej walki z najeźdźcą - głosimy jednocześnie ideę solidarności narodów słowiańskich i wszystkich narodów sąsiadujących zagrożonych przez najeźdźczy żywioł germański. Walkę z falą germańską uważać będziemy jako wojnę narodów mniejszych w obronie przyrodzonych praw do narodowego życia wolności i pokoju. Żywioł chłopski stanie do tej wojny z gotowością do najwyższych ofiar krwi i mienia…"

Związek czynił również konkretne przygotowania organizacyjne na wypadek wybuchu wojny. Zamierzano powołać jednoosobowe, zastępcze władze powiatowe ZMW "Wici". Tak zwani kompetencyjni pełnomocnicy mieli przejmować kierownictwo w wypadku zdekompletowania zarządów powiatowych i władz innych instancji związku.
Po wybuchu wojny młodzież chłopska masowo i ochotniczo zgłaszała się do wojska. Szybki postęp Wehrmachtu, opóźniona mobilizacja i brak uzbrojenia wielu chłopom uniemożliwiły udział w obronie kraju.

Koniec.

---