Jak widać z powyższego wykazu cała Komenda Główna SCh - BCh, była niewielkim aparatem dowódczym, choćby w porównaniu z liczącą ok. 2 000 członków Komendą Główną Armii Krajowej. Często zdarzało się również, że poszczególne oddziały funkcjonowały bez sztabów i kancelarii. Mimo to organ ten potrafił stworzyć i kierować bardzo liczną organizacją wojskową. Komendant Główny kierował nią za pośrednictwem komendantów okręgowych i sztabu Komendy Głównej. W sprawach najwyższej wagi, decyzje podejmował jednak pełnomocnik CKRL Józef Niećko. Tak było w przypadku umowy scaleniowej z AK, czy podjęciu decyzji o zbrojnej reakcji Batalionów Chłopskich na wydarzenia na Zamojszczyźnie. Należy również dodać, że w strukturze Komendy Głównej BCh było przewidziane stanowisko zastępcy komendanta głównego, na które powołano Józefa Balcerzaka, który nigdy jednak tej funkcji nie objął.

Podobnie jak w przypadku Komendy Głównej sytuacja miała się w odniesieniu do komend terenowych poszczególnych szczebli czyli: okręgowych, komend podokręgów, obwodów, rejonów, gmin.
Każda z nich ulegała bowiem, podziałowi na nieliczne referaty, co znacznie ograniczało ich rozpiętość organizacyjną.
I tak np. komendy obwodowe liczyły tylko po 3-5 referatów, bez podziałów na podreferaty. Struktura sztabów terenowych Batalionów Chłopskich miała charakter konspiracyjno - wojskowy, nie zaś - jak w przypadku AK - wzorowany na strukturach oddziałów regularnych. Brak kadry oficerskiej, broni i sprzętu w BCh powodował, że nie rozbudowywano wielu specjalistycznych referatów, np. artylerii, saperów, lotnictwa, broni pancernej, marynarki.
Tworzono natomiast referaty i oddziały o takim profilu, który był niezbędny do konspiracyjnej działalności i walki partyzanckiej. Zarówno ani Komenda Główna, ani komendy terenowe nie posiadały w swoich strukturach Oddziału II odpowiedzialnego za wywiad (choć były nieliczne wyjątki). Zadania wywiadowcze wypełniał Oddział I - Organizacyjny.

Prostota w budowie i mała rozpiętość organizacyjna, zarówno Komendy Głównej jak i komend niższych szczebli, wcale nie oznaczała zmniejszenia skuteczności działania. Często rozkazy wydawane były ustnie, a w referatach najczęściej nie prowadzono oddzielnych kancelarii. Komendy Okręgowe miały dużą swobodę działania, co bardzo przyspieszało podejmowanie decyzji, zwiększało operatywność dowódców i ogólnie sprzyjało rozwojowi walki zbrojnej w warunkach partyzanckich i konspiracyjnych.

Ponadto zmniejszony do niezbędnego minimum przepływ informacji między "górą" a "terenem" zmniejszał możliwość dekonspiracji. Dzięki temu BCh uniknęły do końca konspiracji masowych aresztowań i represji, podobnych do tych, które dotknęły choćby Armię Krajową.

Kierownicy Oddziałów w Komendzie Głównej SCh - BCh (od lewej):
Maria Szczawińska - Oddział Va, Helena Brodowska - Oddział V, Jerzy Mara-Meyer - Oddział VII.

* * *

W trakcie tworzenia struktur Batalionów Chłopskich, posłużono się następującym modelem hierarchicznym:
- Komenda Główna,
- Okręg - obejmujący obszar przedwojennego województwa lub kilku województw,
- Obwód - teren byłego powiatu,
- Rejon - kilka gmin,
- Gmina - teren byłej gminy,
- Gromada - obejmująca teren wsi.

Przyjęto przedwojenny podział terytorialny, sabotując tym samym podział administracyjny okupanta.

Akcję rozbudowy organizacji terenowej rozpoczęto od tworzenia komend okręgowych. Z chwilą mianowania komendanta okręgu, uznawano, że okręg istnieje i rozpoczyna swoją działalność. Stosowano tutaj zasadę, że komendanta i Komendę Główna mianuje CKRL, komendanta okręgu, podokręgu i szefów oddziałów tych komend - Komenda Główna, komendanta obwodu i komendy tych szczebli - komendant okręgu, natomiast komendantów i komendy gmin i gromad - komendant obwodu.

Kandydatów na odpowiednie stanowisko wysuwał komendant BCh i powoływał ich po konsultacji z trójką polityczną SL "Roch" danego szczebla, np. kandydata na stanowisko szefa łączności obwodu wysuwał komendant obwodu BCh, a przyjmowała kandydaturę trójka powiatowa SL "Roch". Komendanci okręgów, obwodów, gmin wchodzili do trójek politycznych SL "Roch" tych szczebli. Jak więc widać Stronnictwo Ludowe jako organizacja polityczna miało bezpośredni wpływ i sprawowało kontrolę nad swoim zbrojnym ramieniem.

Następnym etapem tworzenia Batalionów Chłopskich była organizacja komend obwodowych, następnie rejonowych, gminnych, a w końcu gromadzkich. Bywało jednak i tak, że etapy tworzenia sieci organizacyjnej na szczeblu obwodu przebiegały równolegle, czyli, że na jednym zebraniu tworzono komendy rejonu, gmin oraz nominowano komendantów gromad.

Na zdjęciu: Tadeusz Szeląg do jesieni 1943 r., dowódca oddziału specjalnego.

Komendzie Głównej podlegało 10 okręgów, które zdołano utworzyć w latach 1940 - 1943, a których ostateczna struktura wyglądała następująco:

Okręg I - Warszawa Miasto.

Okręg obejmował teren Warszawy, która również była siedzibą Komendy Głównej. Podstawowym powodem utworzenia tego okręgu była konieczność zabezpieczenia działalności centralnych władz Stronnictwa Ludowego "Roch" i BCh przy wydajnej pomocy organizacyjnej komendy okręgu II. Z początku zadania te spełniała kilkunastoosobowa grupa oficerów i żołnierzy, ochraniająca zebrania i konferencje kierowniczych organów ruchu ludowego. Z grupy tej, w roku 1943 sformowano oddział specjalny, który Komenda Główna formalnie powołała w połowie tego roku i podporządkowała bezpośrednio swojemu rozkazodawstwu. Mimo tej zależności oddział specjalny był również ściśle związany z komendą okręgu II. Jego organizatorem był Tadeusz Szeląg "Łeda".
Jesienią 1943 r., po wyjeździe Szeląga z Warszawy, oddział specjalny zerwał wszelkie kontakty z okręgiem II podporządkowując się wyłącznie rozkazom Komendy Głównej. W tym czasie liczył on 130 żołnierzy, w tym grupa bojowa 70, natomiast rezerwa i wywiad - 60.
Po Szelągu dowództwo nad oddziałem objął Tadeusz Golka (jesień 1943 - wiosna 1944 rok). Oddział Specjalny Okręgu I BCh utrzymywał dość ścisłe stosunki z Komendą Główną Socjalistycznej Organizacji Bojowej, a także, dzięki pośrednictwu Stefana Korbońskiego - z Kedywem Okręgu Warszawskiego AK.

Okręg II - Warszawa Województwo.

Okręg obejmował tereny województwa warszawskiego i to zarówno tej części, która wchodziła w skład Generalnej Guberni, jak i tej wcielonej do Rzeszy, czyli północne Mazowsze.

Początkowo Okręg I podzielono na dwa a następnie na trzy podokręgi:

A) Podokręg Centralny.

Obwody:

1 - Garwolin.
3 - Węgrów.
7 - Łowicz.
9 - Rawa Mazowiecka.
10 - Siedlce (od 1 stycznia 1943 r. włączony do Okręgu Lublin, gdzie otrzymał nr 9).
10 - Skierniewice (w późniejszym czasie włączony do Okręgu Łódź).
11 - Sochaczew.
30 - Sokołów Podlaski.
Podokręg Centralny podporządkowany był bezpośrednio komendantowi Okręgu II.

B) Podokręg "Reich", "Wkra" (od czerwca 1943 r.).

Obwody:

11 - Sierpc.
12 - Płock.
13 - Płońsk.
14 - Ciechanów.
15 - Pułtusk.
16 - Maków Mazowiecki.
17 - Przasnysz.
18 - Mława.
18 a - Działdowo.
Obwód "Wystruć" (powiaty Insterburg, Labiau, Elchniederung w Prusach Wschodnich).

C) Podokręg II a (wyodrębniony z podokręgu centralnego 1 kwietnia 1943 r.).

Obwody:

2 - Mińsk Mazowiecki.
5 - Radzymin.
6 - Warszawa Prawobrzeżna.
7 - Błonie.
8 - Grójec.

Okręg III - Kielce.

Okręg III pokrywał się terytorialnie z przedwojennym województwem kieleckim. Początkowo podzielony został na 15 obwodów:

1 - Kozienice.
2 - Radom.
3 - Iłża.
4 - Końskie.
5 - Opoczno.
6 - Opatów.
7 - Sandomierz.
8 - Kielce.
9 - Busko.
10 - Pińczów.
11 - Miechów.
12 - Jędrzejów.
13 - Włoszczowa.
14 - Częstochowa.
15 - Olkusz.

Z dniem 28 stycznia 1943 r. Okręg Kielce podzielono na pięć podokręgów:

Podokręg III a.

Obwody:

1 - Kozienice.
2 - Radom.

Podokręg III b.

Obwody:

4 - Końskie.
5 - Opoczno.

Podokręg III c "Pszenica".

Odwody:

3 - Iłża.
6 - Opatów.
7 - Sandomierz.

Podokręg III d.

Obwody:

9 - Busko.
10 - Pińczów.
11 - Miechów.

Podokręg III e.

Obwody:

12 - Jędrzejów.
13 - Włoszczowa.
15 - Olkusz.

W latach 1943 - 1944 Obwody: pińczowski (10), miechowski (11) i olkuski (15) przeniesiono do Okręgu Krakowskiego, natomiast Obwody: Końskie (4), Opoczno (5) i Częstochowa (14) do Okręgu Łódź.

Okręg IV Lublin.

Obejmował tereny województwa lubelskiego. Podzielono go na trzy podokręgi:

Podokręg IV a - Siedlce (utworzony wiosną 1942 r.).

Obwody:

Włodawa (włączony w maju 1943 r.).
8 - Biała Podlaska.
9 - Siedlce (1 stycznia 1943 r. włączony do Okręgu II).
10 - Łuków (przyłączony w styczniu 1943 r.).
11 - Radzyń Podlaski

Podokręg IV b - Zamość.

Obwody:

3 - Biłgoraj.
4 - Tomaszów Lubelski.
5 - Hrubieszów.
14 - Krasnystaw.
15 - Zamość.

Podokręg IV c - Lublin (podlegał bezpośrednio komendantowi okręgu).

Obwody:

1- Puławy
2 - Kraśnik
6 - Chełm
12 - Lubartów
13 - Lublin.

Okręg V Łódź.

Okręg V obejmował swoimi granicami obszar przedwojennego województwa (ignorując w ten sposób podział administracyjny narzucony przez okupanta), a także część województwa poznańskiego - m.in. powiaty Kalisz i Turek.

Z biegiem czasu Okręg IV został podzielony na obwody:

1 - Brzeziny.
2 - Piotrków.
3 - Radomsko.
4 - Wieluń.
5 - Łask.
6 - Sieradz.
7 - Kalisz.
8 - Turek.
10 - Łódź.

Do okręgu łódzkiego przeniesiono następujące obwody:

9 - Częstochowa (1 września 1942 r. z Okręgu III)
11 - Opoczno (przeniesiony z Okręgu Kielce)
13 - Skierniewice (przeniesiony w 1943 r., z Okręgu Kielce).
- Rawa Mazowiecka (przeniesiony po powstaniu warszawskim z Okręgu II).

Okręg VI Kraków.

Obejmował swoim zasięgiem tereny byłego okręgu małopolskiego Stronnictwa Ludowego oraz Śląsk, czyli województwa krakowskie, rzeszowskie, katowickie a później także część kieleckiego.

Okręg VI został podzielony na Podokręgi:

A) Podokręg Rzeszów.

Obwody:

4 - Brzozów "Bez".
9 - Jarosław "Jaskier".
11 - Kolbuszowa "Komar".
15 - Łańcut "Łania" "Żuk".
18 - Nisko "Natan".
21 - Przemyśl "Przesmyk".
22 - Przeworsk "Przedbór".
23 - Rzeszów "Radło" "Dąb".
24 - Sanok "Sarna".
25 - Tarnobrzeg "Tama".

B) Podokręg Kraków.

Obwody:

1 - Biała "Bielica",
2 - Bochnia "Bolesław".
3 - Brzesko "Brona".
5 - Chrzanów.
6 - Dąbrowa Tarnowska "Dęboróg" "Gaj".
7 - Dębica "Dąbal".
12 - Kraków Województwo "Kruk".
14 - Limanowa "Limba".
16 - Mielec "Maki", "Mielizna".
17 - Myślenice "Myśliwy".
20 - Nowy Targ.
26 - Tarnów "Tadeusz".
27 - Wadowice "Walenty.
28 - Żywiec.
29 - Kraków Miasto "Kruk II".

C) Podokręg Nowy Sącz.

Obwody:

8 - Gorlice "Gorczyca".
10 - Jasło "Jawor".
13 - Krosno "Krokwa".
19 - Nowy Sącz "Nowina".

D) Podokręg Śląsk (utworzony w 1943 r.).

Obwody:

- Bielsko.
- Cieszyn.
- Pszczyna.
- Rybnik.
- Katowice.
- Zaolzie.
- Lubliniec.
- Tarnowskie Góry.

E) Inspektorat "Chata".

Obwody:

30 - Miechów "Mieczysław" (1 kwietnia 1943 r. przeniesiony z Okręgu III).
- Olkusz.
- Pińczów (w 1944 r. przeniesiony z Okręgu III).

Okręg VII Białystok.

Okręg VII utworzono w sierpniu 1942 r. Obejmował on tereny województwa białostockiego.

Obwody:

- Białystok.
- Sokółka.
- Augustów.
- Bielsk Podlaski.
- Łomża.
- Suwałki.
- Grodno.
- Grajewo.

Z biegiem czasu z obwodów: Augustów, Sokółka i Grajewo utworzono Podokręg Nadbiebrzański.

Okręg VIII Wołyń.

Okręg VIII utworzono 1 stycznia 1943 r. Obejmował on tereny byłego województwa wołyńskiego i został podzielony na obwody:

2 - Luboml.
3 - Włodzimierz.
4 - Horochów.
5 - Łuck.
6 - Dubno.
7 - Krzemieniec.
8 - Zdołbunów.
9 - Kostopol.
10 - Sarny.
11 - Równe.

Podokręg Równe.

Obwody:

- Dubno.
- Zdołbunów.
- Kostopol.
- Sarny.
- Równe.

Okręg IX Lwów.

Utworzony w 1943 r. i obejmował województwa: tarnopolskie, stanisławowskie, i wschodnią część lwowskiego. Podzielony został na podokręgi:

Podokręg A - Tarnopol.

Obwody:

- Tarnopol.
- Buchacz.
- Czortków.
- Kopyczyńce.
- Podhajce.
- Trembowla.
- Brzeżany.
- Skałat.
- Przemyślany.
- Zborów.

Podokręg B - Stanisławów.

Obwody:

- Kałusz.
- Stanisławów.
- Stryj.
- Żydaczów.
- Rohatyń.
- Tłumacz.

Podokręg C - Lwów.

Obwody:

- Lwów Miasto.
- Lwów Powiat.
- Drohobycz.
- Sambor Rudki.
- Mościska.
- Gródek Jagielloński.
- Jaworów.
- Żółkiew.
- Sokal.

Okręg X Poznań.

Okręg Poznań obejmował swoim zasięgiem tereny Wielkopolski. Podzielono go na cztery Podokręgi:

Podokręg A - Północny.

Obwody:

14 - Szamotuły.
15 - Oborniki.
16 - Wągrowiec.
17 - Międzychód.
18 - Nowy Tomyśl.

Podokręg B - Zachodni.

Obwody:

10 - Śrem.
11 - Kościan.
12 - Gostyń.
13 - Wolsztyn.

Podokręg C - Wschodni.

Obwody:

6 - Środa.
7 - Jarocin.
8 - Września.
9 - Poznań i Gniezno.

Podokręg D - Południowy.

Obwody:

1 - Ostrów Wielkopolski.
2 - Krotoszyn.
3 - Rawicz.
4 - Leszno.
5 - Kępno.

* * *

W strukturach Batalionów Chłopskich okręgi stanowiły najwyższy, terytorialny szczebel organizacyjny. Komendant okręgu podlegał bezpośrednio Komendzie Głównej, ważniejsze decyzje musiał jednak konsultować z trójką wojewódzką "Rocha", w której skład wchodził z tytułu pełnionej przez siebie funkcji.

Jak już wspomniałem wcześniej okręg swoim terenem obejmował z reguły obszar przedwojennych województw.
Wyjątkiem były okręgi Kraków i Lwów, które obejmowały po kilka z nich. Komenda okręgu składała się z komendanta i grupy sztabowej, której skład i struktura była uzależniona od liczebności okręgowej organizacji, kadr wojskowych, potrzeb i specyfiki danego terenu. Składy komend okręgów były bardzo zróżnicowane, nie zawsze ich członkowie pełnili ściśle określone funkcje, lecz w zależności od aktualnych potrzeb wykonywali różne, często doraźne prace, zlecone przez komendanta. Bywało często i tak, że jedna osoba pełniła równolegle kilka funkcji, tak jak to miało miejsce w komendzie okręgu krakowskiego.

Na zdjęciu: Dr Henryk Gnoiński - kierownik Oddziału IX Komendy Głównej BCh.

Komendy wszystkich szczebli były rozbudowywane w miarę wzrostu stanów liczebnych organizacji i w miarę rozwoju walki zbrojnej, co wymagało rozbudowy komórek do kierowania nią i jej zabezpieczenia. W końcowym okresie okupacji, większość komend okręgów była dość dobrze rozbudowana. Oprócz komendanta i zastępcy do sztabu danej komendy wchodzili również: szef sztabu, kierownik organizacyjny, szef wyszkolenia bojowego, łączności, zaopatrzenia, kolportażu oraz szef oddziału sanitarnego. Często funkcje te łączono, np. szefa łączności i kolportażu. W skład komendy okręgu z tytułu stanowiska wchodzili także: komendant okręgowej Ludowej Straży Bezpieczeństwa oraz przewodnicząca Ludowego Związku Kobiet i Zielonego Krzyża.

Wiosną 1942 r. wprowadzono nowy szczebel strukturalny, którym były podokręgi. Oznaczano je cyframi rzymskimi okręgu i dodatkowo pierwszymi literami alfabetu. W niektórych okręgach obwody podlegały komendzie okręgu, np. w kieleckim, łódzkim w innych istniał dwustopniowy podział na podokręgi i obwody, np. w krakowskim.

Podokręgiem było kilka lub kilkanaście obwodów, a struktura komend tego szczebla była podobna do komend okręgów.
Obwód obejmował teren powiatu i oznaczano go w okręgu kolejną cyfrą arabską. Początkowo jedynym członkiem komendy obwodu był komendant, następnie rozbudowywano je na wzór komend okręgu. Skład komend obwodu był różny i występowała tu największa niejednolitość organizacyjna.

Obwodom podlegały rejony, które swoim zasięgiem obejmowały po kilka gmin leżących, w bezpośrednim sąsiedztwie. Zdarzało się, że w niektórych obwodach pominięto ten szczebel organizacyjny, a komendanci gmin podlegali bezpośrednio komendantowi obwodu. Szczebel ten zresztą często nie zdawał egzaminu w praktyce. Rejony były ponumerowane cyframi rzymskimi lub miały kryptonimy, związane najczęściej z jakimiś wydarzeniami historycznymi na danym terenie. I tak dla przykładu: rejon Połaniec nosił nazwę "Uniwersał Połaniecki", zaś rejonowi Dwikozy nadano kryptonim "Zawisza Czarny" od sławnego rycerza z Garbowa w okolicy Dwikóz. Kryptonim mógł też pochodzić od nazwy geograficznej, np. rejon "Szczytnik" - od jednego ze szczytów Gór Świętokrzyskich. Komenda rejonu składała się najczęściej z komendanta, szefa łączności i kolportażu a także szefa wyszkolenia. Wchodzili do niej ponadto komendant Ludowej Straży Bezpieczeństwa oraz przewodnicząca Ludowego Związku Kobiet i Zielonego Krzyża.

Schemat organizacyjny Batalionów Chłopskich z 1943 r.

Kolejny szczebel w strukturze Batalionów Chłopskich stanowiła gmina. W poszczególnych obwodach stosowano różne zasady przy oznaczaniu gmin kryptonimami, np. w okręgu kieleckim do oznaczania gmin używano dużych liter alfabetu łacińskiego (gmina Pacanów oznaczona była literą "I", Kurozwęki - "O", Chmielnik - "S"), imion męskich - przy czym zastosowano zasadę, iż pierwsza litera imienia musiała pokrywać się z pierwszą literą nazwy gminy. I tak np. gmina Grodzisko miała kryptonim "Gaweł", Końskie - "Konstanty", "Radoszyce - "Roman".
Komendy gminne miały taką samą strukturę jak komendy rejonów, a często były nawet bardziej rozbudowane.
Najniższym szczeblem organizacyjnym w strukturach Batalionów Chłopskich była gromada, obejmująca teren jednej, rzadziej kilku wsi. Jej struktura w dużej mierze uzależniona była od stopnia zorganizowania i liczebności członków BCh w danej wsi. Były bowiem osady liczące po kilkudziesięciu żołnierzy tej formacji, mogące pochwalić się szeroko rozbudowanymi komendami placówek gromadzkich, w których oprócz dowódcy powoływano szefów łączności i kolportażu, wyszkolenia i dowódcę oddziału specjalnego. Każda gromada miała swój kryptonim, np. stosowano zasadę nazywania wsi kryptonimem gminy z dodaniem kolejnej cyfry arabskiej. Na przykład wieś miała kryptonim gminy Osiek - "Opona", i numer wsi - 1, a wieś Osieczko tej gminy - "Opona - 2".

Na zdjęciu: Tadeusz Golka. Następca Szeląga na stanowisku oddziału specjalnego Okręgu I BCh.

Odmienne zasady zastosowano w nadawaniu kryptonimów poszczególnym szczeblom organizacyjnym w okręgu krakowskim. Wiązało się to z dość szeroko posuniętą samodzielnością tego okręgu, zwłaszcza w początkowym okresie okupacji. Okręg VI Kraków miał oprócz cyfry rzymskiej kryptonim "Wola". Gminy miały jednakowy kryptonim "Leśnictwo" wraz z odpowiednią cyfrą arabską. Podobnie wyglądał najniższy szczebel organizacyjny, czyli gromada. Wszystkie wsie miały kryptonim "Gajówka", a różnicowano je tylko cyframi arabskimi.

* * *

W miarę rozwoju organizacyjnego struktura BCh była niejednokrotnie zmieniana, ujednolicana i korygowana. Rozkaz Komendy Głównej z 25 września 1941 r. jako obowiązującą wprowadził jednolitą strukturę terenową całej organizacji z podziałem na wyżej wymienione szczeble. Mimo to w terenie zasada ta nie był ściśle przestrzegana.
Według wytycznych tego rozkazu okręg oznaczano cyfra rzymską, obwód - cyfrą arabską, gminę - dużą literą, natomiast gromadę - literą małą.
Podobne korekty miały miejsce w podziale terytorialnym BCh. Były one konieczne ze względów praktycznych i organizacyjnych (np. dążenie do wzmocnienia słabego Okręgu Łódzkiego) lub wojskowych (plany powstania powszechnego po scaleniu z AK, z powodu których zmieniono przynależność okręgową obwodów Olkusz, Pińczów, Miechów). Zmiany te następowały również na niższych szczeblach organizacyjnych.

Tworzenie struktury terytorialnej poszczególnych okręgów i obwodów BCH zależała w dużej mierze od masowości organizacji. Szerokiej rozbudowie uległy wszystkie szczeble BCh w okręgach: Warszawa - Województwo, Kielce, Lublin, Łódź i Kraków. Natomiast z powodu niewielkich wpływów SL "Roch" w pozostałych okręgach, Bataliony Chłopskie nie były tak rozbudowane, a często jak w niektórych powiatach okręgu białostockiego czy podokręgu śląskiego, nie zdołano utworzyć nawet komend, funkcjonowały bowiem tylko izolowane komórki w poszczególnych gminach i wsiach.

Koniec.

---