Nowo powstała dzielnica żydowska objęła obszar około 4,5% powierzchni Warszawy, natomiast odsetek ludnościowy wynosił aż 37 %. Gęstość zaludnienia równa była 1 100 osobom na km kw., a więc była przeszło dziesięciokrotnie wyższa od średniej dla całej Warszawy. Ponadto na terenie getta nie było zieleńców ani parków. Pogorszeniem sytuacji mieszkaniowej było też przesiedlanie do getta Żydów z przedmieść stolicy i okolicznych miejscowości.

Teren getta był otoczony ogrodzeniem, nie wszędzie jednak od razu murem. W niektórych miejscach był to poczatkowo drewniany płot, gdyz nie zdążono na czas zrobić murowanego ogrodzenia. Na zdjęciu powyżej jest to wyraźnie widoczne.

III. Warunki bytowe.

Podobnie jak w przypadku innych, większych gett w GG, tak i w dzielnicy warszawskiej, sytuacja zamieszkałej w niej ludności pogarszała się wraz ze wzrostem izolacji od reszty świata.
Przez krótki czas władze okupacyjne zezwalały Polakom zatrudnionym w zakładach znajdujących się na terenie getta przekraczać jego granice, na podstawie specjalnych zezwoleń. Przez kilka miesięcy, do sierpnia 1941 r., Polacy i Żydzi mogli kontaktować się m. in. w gmachu Sądów, który zlokalizowany był na granicy getta.
Możliwość handlu z Polakami, łączność w budynku Sądów, a także ożywione zaopatrywanie się tymi i innymi drogami w żywność, uniemożliwiały niemieckiemu komisarzowi getta warszawskiego, Heinzowi Auerswaldowi, wyniszczenie głodem i chorobami.

Ten stan rzeczy zmienił się jednak wraz z agresją III Rzeszy na ZSRR, Niemcy zaostrzyli kontrolę dążąc do całkowitej izolacji dzielnicy żydowskiej.

Po prawej: Żydowskie dzieci przekraczają mur getta, by udac się na poszukiwanie zywności, aby ją później przemycić do getta.

W sierpniu 1941 r. zabroniono Żydom wstępu do gmachu Sądów, zniesiono łączność telefoniczną, wycofano przepustki, a także zlikwidowano tzw. "małe getto" zagęszczając "duże" ponad wytrzymałość ludzką (5-6 osób na jedną izbę).

Za pomoc udzieloną Żydom w zaopatrzeniu oraz za przechowywanie ich poza granicami getta groził Polakom obóz koncentracyjny lub kara śmierci. Pod groźbą natychmiastowego zastrzelenia, zabroniono Żydom przekraczania granicy getta.
Działania te szybko przyniosły przerażające efekty.

Skupienie w getcie ponad 440 000 ludzi, pozbawionych w ogromnej większości możliwości zarobkowania, skazanych na urzędowe zaopatrzenie, stłoczenie w ciągle uszczuplanych granicach (z czasem zagęszczenie wzrosło nawet do 8-9 osób w jednej izbie), stała grabież mienia, szalejąca drożyzna artykułów przemycanych nielegalnie - wszystko to postawiło ludność żydowską przed widmem śmierci głodowej. Nastąpił ogromny wzrost śmiertelności a także zachorowań na tyfus i inne choroby zakaźne.

Obfite materiały archiwalne pozwalają z całą stanowczością stwierdzić, że instytucja gett była typowym przykładem zorganizowanej zbrodni ludobójstwa. Getto warszawskie jest na to wybitnym przykładem.

Wspomniana już przeze mnie ogromna gęstość zaludnienia, stworzyła warunki w których powstanie i rozszerzanie się chorób zakaźnych było nieuniknione. Brak wody, światła i urządzeń sanitarnych osłabiał odporność na choroby.

Stwierdził to wyraźnie 16 grudnia 1941r., szef urzędu gubernatora dystryktu Hummel:

"Niebezpieczeństwo tyfusu plamistego zwiększyło się, gdyż zmalała odporność ludności, szczególnie Żydów. Wyżywienie mieszkańców getta nie jest wystarczające. Dochodzi do tego brak mydła i wspólne zamieszkiwanie na małych powierzchniach. Meldowany stan tyfusu plamistego wynosi dziś 2 405 przypadków. Stan faktyczny jest jednak znacznie wyższy...".

Drugą przyczyną wzrostu śmiertelności był głód.

Obniżył on nie tylko stan sanitarny dzielnicy, ale spowodował wzrost zachorowań na gruźlicę, choroby zakaźne i w rezultacie dał ogromną ilość zgonów.

Wskazał na to tym razem komisarz getta Auerswald, w swym sprawozdaniu z 26 września 1941 r.

Potwierdzenie tego znajdziemy również w wynikach ankiety przeprowadzonej w getcie warszawskim w końcu 1941 r.. Głównym jej celem było zbadanie wysokości i charakteru konsumpcji w poszczególnych warstwach ludności żydowskiej.

Dla oceny konsumpcji mieszkańców w dzielnicy żydowskiej wystarczy porównać jej wartość energetyczną z konsumpcją jednostki w rodzinach robotniczych w Polsce przed wojną, gdzie przeciętne spożycie wynosiło 2 325 kal. dziennie.


I tak przeciętna wartość energetyczna spożywanych przez 1 osobę w poszczególnych grupach przedstawiała się następująco:

I grupa	urzędnicy Judenratu	1 665 kal.
II grupa	przewoźnicy	1 544 kal.
III grupa	drobni sklepikarze	1 429 kal.
IV grupa	rzemieślnicy samodzielni	1 407 kal.
V grupa	robotnicy w szopach	1 229 kal.
VI grupa	inteligencja bezrobotna	1 395 kal.
VII grupa	dozorcy domowi	1 300 kal.
VIII grupa	sprzedawcy uliczni	1 277 kal.
IX grupa	uchodźcy w punktach	807 kal.
X grupa	żebracy uliczni	784 kal.

Tak więc średnio na mieszkańca getta przypadało 1 125 kalorii dziennie. Niektóre grupy ludności konsumujące poniżej 800 kal. dziennie narażone były na szybkie spalenie rezerw. Większość osób zaliczonych do tych grup znajdowała się w stanie patologicznego wychudzenia i obrzęków głodowych.
Średnia roczna wartość energetyczna artykułów sprowadzanych przez Zakład Zaopatrzenia Judenratu Warszawskiego w przeliczeniu na osobę wyniosła w 1941 r. 336 kal. Dziennie, przy tym średnia wartość artykułów wydawanych na karty wynosiła w tym samym okresie tylko 229 kal. dziennie, czyli 20 % wartości skonsumowanej.
Resztę trzeba było zdobywać nielegalnie. Ażeby uzyskać te artykuły żywnościowe, ludność żydowska musiała pozbywać się części swojego dobytku. Według obliczeń autorów wspomnianej ankiety, ogólna wartość spieniężonych obiektów przez całą dzielnicę żydowską wynosiła około 20 milionów zł miesięcznie. Takie więc było miesięczne zubożenie około pół miliona ludzi, tylko wskutek topnienia rezerw zużytych na uzupełnianie budżetów domowych.

Wskutek tych czynników śmiertelność w getcie warszawskim była ogromna.
Jeśli w roku 1940 liczba zgonów w getcie wyniosła 8 981 ( 23,5 na 1 000 mieszkańców), to w następnym już 43 238 zgonów (90 na 1 000 mieszkańców), a w 1942 r. 39 719 (140 na 1 000 mieszkańców).
Na marginesie trzeba dodać, że sytuacja getta warszawskiego nie była wyjątkiem. Getta stały się tzw. "skrzyniami śmierci" (Todekiste), jak je nazywał Goebbels.
Dziennik "Kölnische Zeitung" z 5 kwietnia 1941 r. pisząc o hermetycznie zamkniętym getcie łódzkim podkreślał, że choć było ono:
"pomyślane jako próba, jako wstęp do rozwiązania kwestii żydowskiej, okazało się najlepszym i najdoskonalszym rozwiązaniem tej kwestii w obecnych czasach".

IV. Przemysł.

Władze niemieckie bezwzględnie egzekwowały przymus pracy dla ludności żydowskiej. Część ludności, która nie znalazła zatrudnienia w zakładach getta, była wysyłana do obozów pracy przymusowej, powstałych na terenach dystryktu warszawskiego i lubelskiego. Werbowaniem robotników do pracy przymusowej zajmował się tzw. Batalion Pracy, będący agendą Judenratu i podporządkowany niemieckiemu Urzędowi Pracy.
Ogółem w latach 1940-1941 obozy pracy przymusowej objęły około 15 500 Żydów z getta warszawskiego, tj. około 15% mężczyzn zobowiązanych do pracy przymusowej.
W początkach 1941 r. na ogólną liczbę ponad 450 000 mieszkańców getta, zarejestrowanych było około 70 5000 pozostających bez pracy.

Wiosną tego roku Niemcy, w związku z planami agresji na ZSRR, przystąpili do organizowania w getcie warszawskim specjalnych warsztatów produkcyjnych, zatrudniających wykwalifikowanych rzemieślników.

Początkowo Judenrat organizował produkcję w getcie poprzez swój Wydział Wytwórczości.
Od połowy 1941 r., funkcję tę przejęły przedsiębiorstwa żydowskie i spółki, szczególnie zaś spółka Wytwórczość Żydowska, realizująca zamówienia dla przedsiębiorstw zbrojeniowych.

Od połowy 1941 r, można było zaobserwować spore ożywienie wytwórcze w getcie.
W tym czasie wiele drobnych zakładów rzemieślniczych i handlowych zostało podporządkowanych przedsiębiorstwom niemieckim zrzeszonym w Deutsches Firmengemeinschaft Warschau.
Do getta przenosiły swoje agendy niektóre firmy niemieckie z Rzeszy i z terenów Polski włączonych do Niemiec. Powstawały nowe spółki handlowe i przemysłowe, polegające na wymuszonym porozumieniu przedsiębiorców niemieckich z żydowskimi właścicielami firm, których zdegradowano do roli organizatorów produkcji lub zwykłych majstrów.

Październikowy spis przemysłowy z 1941 r. ujawnił, ze na terenie getta w przemyśle i rzemiośle przemysłowym w 1 047 zakładach zatrudnionych było 20 100 osób. Tylko 9 zakładów zatrudniało więcej niż 100 pracowników.

W końcu 1941 i w 1942 r. powstawały na terenie getta i tu rozwijały produkcję na potrzeby niemieckiej machiny wojennej duże przedsiębiorstwa nazwane shopami. Do największych należała fabryka szczotek Witza, zatrudniająca około 30 000 pracowników, zakłady włókiennicze Leszczyńskiego, skupiające około 12 000 robotników oraz shopy Schultza i Többensa.

Według oficjalnej statystyki Judenratu z lipca 1942 r. w getcie warszawskim zatrudnionych było ogółem już 62 000 osób, w tym połowa pracowała w zakładach produkujących na potrzeby gospodarki wojennej.
Rzemiosło zatrudniało w getcie 47% ogółu zawodowo czynnych, przemysł tylko 5%. W dziale usług i w handlu pracowało około 18 000 osób, tj. blisko 24% ogółu zatrudnionych.

Grupie innych zawodów tj. administracji gettowej, opiece społecznej, Służbie Porządkowej, skupionych było aż 24% ogółu zatrudnionych. W samej administracji i opiece społecznej pracę znalazło 6 000 osób, w OD ok. 2 000, a w transporcie i komunikacji 2 500 osób.

ciąg dalszy

powrót do spisu treści.