Komendanci:

płk Rudolf Ostrihansky "Ludwik", "Rudolf".: marzec 1940 - 9 września 1941 r.
kpt./mjr Wacław Kotecki "Wawrzyn".: grudzień 1941 - marzec 1942 r.
p.o. por. Tadeusz Janowski "Wojnar".: marzec - 23 kwiecień 1942 r., (aresztowany).
ppłk Konrad Szramka-Gliszczyński "Rówieniec".: kwiecień 1942 r.
p.o. kpt. Jan Kamiński "Franek".: kwiecień - lipiec 1942 r.


Szefowie sztabu.
por. Kirył Sosnowski "Konrad".: lato 1940 - grudzień 1940 r. (wysiedlony do GG).
mjr/ppłk Stefan Łukowicz, "Pomer".: styczeń 1941 r. - 9/10 wrzesień 1941 r (aresztowany).
por. Tadeusz Janowski "Wojnar".: wrzesień 1941 - marzec 1942 r.

Sekretariat i Biuro Szyfrów.
- Gabriela Juszczak "Ela".

Wydział I (Organizacyjny).

Szefowie:

por. rez. Stefan Adam Schmidt "Zabrzeski".: 1940 - 9 września 1941 r. (aresztowany).
kpt./mjr Jan Kamiński "Franek", "Mały".: wrzesień (?) 1941 - sierpień 1942 r.

Biuro legalizacji.
por./kpt. Jan Kamiński "Ścibor".

Wydział II (Wywiad i Ochrona).

Szefowie:
ppor. rez. Franciszek Firlik "Orliński".
mjr Jerzy Kurpisz "Nyś".: 1941 - 25 maja 1943 r.

Wydział III (Operacyjny).

Szef:
p.o. por. Tadeusz Janowski "Wojnar".: ?? - ??

Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu.

Dowódcy:
por. Czesław Surma "Marian".: 1940 - czerwiec 1941 r.
p. o. ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".: czerwiec 1941 - 25 kwietnia 1942 r. (aresztowany).
por. Zenon Pluciński "Halski".: ?? - ??

Zastępca dowódcy:
ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".: ?? - 25 kwietnia 1942 r. (aresztowany).

Oddział Dywersji Bojowej.
st. sierż. Michał Graczyk "Kuba".

Komórka studiów i produkcji środków walki sabotażowo-dywersyjnej.
ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".: ?? - 25 kwietnia 1942 r. (aresztowany).

Wydział IV (Kwatermistrzostwo).

Szef:
- N.N.

Wydział V (Łączność).

Szef:
ppor. rez. Franciszek Firlik "Orliński".: 1940 - 1941 r.

Łączność zewnętrzna.
Siedziba w Warszawie.

Kierownicy:
ppor. Witold Grott "Adam".
- Tadeusz Radda.

Wydział VI (Biuro Informacji i Propagandy).

Szefowie:
por. Kirył Sosnowski "Sępiński".: lato 1940 - styczeń 1941 r. (wysiedlony do GG).
sierż. Antoni Gołąbek "Komar" (?).: styczeń (?) - marzec (?) 1941 r.
ppor. Jan Kamiński "Franek".: marzec - czerwiec (?) 1941 r.

Wydział "Uprawa".

Szef:
por. cz. w. Franciszek Unrug "Dąb".

Latem 1942 r., komendę nad Okręgiem Poznańskim objął płk/gen bryg. Henryk Kowalówka "Profesor", "Zrąb", "Dziedzic" - dotychczasowy Komendant Okręgu Śląskiego, który został tam zdekonspirowany i jako zagrożony aresztowaniem przeniesiony do Wielkopolski.
"Zrąb" przybył do Ostrowa Wielkopolskiego w końcu lipca 1942 r., przedtem przez jakiś czas ukrywał się w okolicach Środy Wielkopolskiej. W Ostrowie płk Kowalówka został fikcyjnie zameldowany na nazwisko Jan Kasprzak i podjął energiczne działania nad odbudową i rozbudową struktur AK. W Ostrowie też zainstalowano Komendę Okręgu Poznańskiego.

W latach 1942 - 1944 siedzibą Komendy Okręgu Poznańskiego był Ostrów Wielkopolski.

Komendanci:

płk/gen. bryg. Henryk Kowalówka "Zrąb".: lipiec 1942 - 22 styczeń 1944 r. (aresztowany).
p.o. kpt. Wacław Maik "Walerian", "Walter", "Zawisza".: luty - 8 marca 1944 r.
por./kpt. Jan Kołodziej "Drwal" (nieformalnie).: 21 kwietnia (?) 1944 - grudzień 1944 r.
płk Andrzej Rzewuski "Przemysław".: grudzień 1944 - styczeń 1945 r.

Komendant Okręgu w likwidacji:

płk Andrzej Rzewuski "Przemysław".: luty - kwiecień 1945 r.

Szefowie sztabu.:

p.o. mjr Jan Kamiński "Franek", "Mały".: sierpień 1942 - 15 października 1943 r. (aresztowany).
ppłk Sylwester Gośliński "Wolski".: styczeń 1945 - ??

W okresie październik 1943 - styczeń 1945 r., stanowisko szefa sztabu nie było obsadzone. Niektóre źródła podają natomiast, że po aresztowaniu mjr. Jana Kamińskiego "Franka", "Małego" jego następcą został mjr Władysław Marmurowicz "Onufry", kwatermistrz Komendy Okręgu.

Wydział I (Organizacyjny).

Szefowie:

kpt. Jan Kamiński "Franek".: wrzesień (?) 1941 - sierpień 1942 r.
p.o. ppor. Leopold Marciniak "Kaufmann", "Jurek".: ?? - 23 kwietnia 1943 r. (aresztowany).
por./kpt. Zbigniew Krzekotowski "Michał", "Skrzecz", "Wołodia".: sierpień (?) 1943 r. - styczeń (?) 1944 r. (aresztowany).
kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: październik/listopad 1944 - 21 stycznia 1945 r. (zamordowany).

Zastępca szefa:
ppor. Leopold Marciniak "Kaufmann", "Jurek".: ?? - 23 kwietnia 1943 r. (aresztowany).

Biuro Legalizacji.
ppor. cz. w. Władysław Degórski "Globus".

Wojskowa Służba Kobiet (zawiązek).
- p.o. Róża Maciąga "Róża".

Wojskowa Służba Ochrony Powstania (WSOP) (zalążek).

Wojskowy Sąd Specjalny (zalążek).

Duszpasterstwo.
- p.o. ks dr Bolesław Jordan "Piotr".

Akcja scaleniowa, poza włączeniem części lokalnych organizacji konspiracyjnych (łącznie 50, w tym rozbite NOB i WOZZ), nie przyniosła oczekiwanych wyników w odniesieniu do Stronnictwa Ludowego jak i Stronnictwa Narodowego.
Kierownictwo ruchu ludowego w Wielkopolsce nie wyraziło zgody na przekazanie jednostek BCh, natomiast SN prowadziło rokowania z pozycji siły.
Fala aresztowań z 1940-1941 r., spowodowała dłuższą przerwę we wzajemnych kontaktach.
Z materiałów niemieckiej policji bezpieczeństwa wynika jednak, że rozmowy zostały podjęte ponownie. Ich sfinalizowanie zahamowały aresztowania przeprowadzone na członkach Stronnictwa Narodowego i jego organizacji wojskowej w 1943 r.

Wydział II (Wywiad, Kontrwywiad).

Szefowie:
mjr Jerzy Kurpisz "Nyś".: 1941 - 25 maj 1943 r.
p. o. ppor. Zygmunt Giżycki "Ząb".: ?? - ??
ppor. Józef Zaradniewicz (?).: lato 1944 - ??

Łączniczka szefa Wydziału II.
N.N. "Maria".

Komórki wywiadowcze działały zarówno na szczeblu Wydziału II jak i w Inspektoratach Rejonowych i sztabach obwodowych.
Wywiad Okręgu i Ekspozytury Wywiadu KG AK do połowy 1943 r., dokonały rozpoznania sił garnizonów Wehrmachtu, urzędów i jednostek policji oraz organizacji paramilitarnych, a także wielu obiektów gospodarczych i wojskowych m. in. rozpoznano lotniska w Bydgoszczy i Wrocławiu oraz wyrzutnie rakietowe na wyspie Wolin.

Po aresztowaniu mjr Kurpisza "Nysia" stanowisko szefa Wydziału II formalnie nie było obsadzone, aż do lata 1944 r. Pełniący obowiązki ppor. Giżycki "Ząb" nie został upełnomocniony przez komendanta Okręgu. Wydział nie posiadał struktur kontrwywiadowczych.

Siatka Wywiadowcza "S-VII".

Kierownik:
st. sierż. Wacław Ławrentiew "Wacek".

Referenci wywiadowczy i kontrwywiadowczy "S-VII":
Józef Vogel, Wilhelmina Günther "Wilka" (Niemka), Franciszek Wypych.

Siatka wywiadowcza "S-VII" była integralną częścią ekspozytury wywiadu ofensywnego KG AK "Straganu". "S-VII" posiadała swoich agentów w zakładach przemysłowych w Środzie Wielkopolskiej, Jarocinie i Lesznie. Najważniejszym celem siatki było jednak rozpoznanie jednostek i instytucji niemieckiego wojska i policji.
Działalność "S-VII" przerwały aresztowania jej członków, dokonane w dniu 25 października 1943 r. W trakcie śledztwa okazało się, że siatka ta dostarczyła KG AK plany usytuowania obiektów przemysłowych i wojskowych, szereg rysunków i dokumentacji technologiczno-produkcyjnych broni i amunicji oraz dyslokacji wojsk niemieckich w rejonie Poznania.

Ekspozytura Wywiadowcza Wojskowej Służby Kobiet.

Kierowniczki:
ppor. cz. w. Marianna Marszałkowska "Wanda".: 1940 (?)- styczeń 1943 r (?).
ppor. Maria Ładecka "Iza".: styczeń 1943 - ??

Ekspozytura WSK utworzona została wiosną 1940 r., w środowisku instruktorek Przysposobienia Wojskowego Kobiet w Poznaniu. Głównym zadaniem tej komórki było prowadzenie wywiadu wojskowego i przemysłowego (m. in. w zakładach DWM - Deutsche Waffen-und Munitionsfabriken, Siemens, Telefunken, Focke-Wulf, Ergo-Motor oraz Posener Gummiwerke, a także na węzłach kolejowych).
Siatka działała do wiosny 1943 r., i przez cały okres swojego istnienia podporządkowana była Komendzie Głównej ZWZ-AK. W jej skład wchodziły zarówno grupy wywiadowcze liczące po 2-3 ludzi, jak i samodzielni wywiadowcy (od 1941 r., także mężczyźni). Łącznie liczyła 30 członków.
Oprócz Poznania Ekspozytura WSK posiadała swoich wywiadowców w Lesznie, Środzie Wielkopolskiej, Rawiczu i Włocławku.
Podczas próby przejęcia siatki WSK przez Ekspozyturę Wywiadowczą KG AK "Lombard", doszło do dekonspiracji i aresztowań, dokonywanych przez policję bezpieczeństwa od 29 kwietnia 1943 r. w Poznaniu i w Warszawie.

Siatka Wywiadowcza "Ambulans".

Szef:
por. Antoni Soldenhoff "Baron".

Siatka została zorganizowana w lipcu 1943 r., na rozkaz Komendy Obszaru Zachodniego przez żołnierzy "Polski Niepodległej" i Armii Krajowej. Działała na terenie zakładów DWM - Deutsche Waffen-und Munitionsfabriken i ich sieci kooperacyjnej.
Jesienią 1943 r., "Ambulans" podporządkowano Ekspozyturze Wywiadu KG AK "Lombard", przejmując niedobitki siatki "S-VII".
Latem 1944 r., "Ambulans" został rozbity masowymi aresztowaniami, w których złapano łącznie 30 osób. Większość aresztowanych zginęła w niemieckich więzieniach i obozach.

Ekspozytura Wywiadowcza KG AK "Lombard".

Szef:
por. Stefan Ignaszak "Nordyk".

Ekspozytura "Lombardu" powstała po rozbiciu siatki WSK i związanych z tym faktem aresztowaniach, przeprowadzonych na członkach "Lombardu" w Warszawie. Zadanie odbudowy siatek wywiadowczych w Wielkopolsce otrzymał por. Stefan Ignaczak "Nordyk", któremu podporządkowano również "Ambulans".
Kierowane przez "Nordyka" komórki wywiadowcze odniosły poważne sukcesy, rozpoznając m. in. poligony doświadczalne rakiet V-1 i V-2 w Peenemünde i Blizna-Pustków, zakłady produkcyjne koncernu Focke-Wulf w dziesięciu miejscowościach, w różnych krajach okupowanej Europy, a także zakłady w Politz (Police) produkujące benzynę syntetyczną.

Wydział III (Operacyjny).

Szefowie:
ppor. Józef Sobczak "Ekiert".: ?? - ??
ppor./kpt. Zbigniew Krzekotowski "Michał", "Skrzecz", "Wołodia".: kwiecień/maj 1943 - ??

Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu (1940 - 1942).

Dowódcy:
por. Czesław Surma "Marian".: 1940 - czerwiec 1941 r.
p. o. ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".: czerwiec 1941 - 25 kwietnia 1942 r. (aresztowany).
por. Zenon Pluciński "Halski".

Zastępca dowódcy:
ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".: ?? - ??

Oddział Dywersji Bojowej.
st. sierż. Michał Graczyk "Kuba".

Komórka studiów i produkcji środków walki sabotażowo-dywersyjnej.
ppor. cz. w. dr Franciszek Witaszek "Warta".

Kierownictwo Dywersji - "Kedyw" (1942-1945 r.).

Szefowie:
ppor. Józef Sobczak "Ekiert".
ppor. cz. w. Władysław Urban "Żbik".

Referat Odtwarzania Sił Zbrojnych (zalążek).

Okręg Poznański nie wszedł do bazy powstańczej. W planie OSZ (Odtwarzania Sił Zbrojnych) przewidywano odtworzenie (w drugiej fazie) 14 i 17 DP oraz Wielkopolską Brygadę Kawalerii.
Straty osobowe uniemożliwiły jednak wyłonienie zawiązków tych jednostek. Postanowiono wówczas, że kawaleria odtworzona zostanie w Warszawie przez sztab Obszaru Zachodniego, spośród kadry i szeregowych przebywających w Generalnej Guberni.

Wydział IV (Kwatermistrzostwo).

Szef:
mjr Władysław Marmurowicz "Onufry".: ?? - 24 stycznia 1944 r.

Po aresztowaniu mjr "Onufrego" Wydział nie został odbudowany.

Wydział V k (Łączność Konspiracyjna).

Szefowie:

por. Maria Marszałkowska "Ruta Wagner".: ?? - 24 kwietnia 1943 r. (aresztowana).
ppor. cz. w. Franciszek Jujka "Günther".: ?? - połowa 1943 r. (aresztowany).
kpt. Jan Kamiński "Franek".: 1943 r.
por. Donat Wyderkowski "Gert" (?).: ?? - 15 października 1943 r. (aresztowany).

ppor. Zbysława Krajna "Jawiga", "Olszyna".: ?? - ??

Wydział V o (Łączność Operacyjna).
Nie został utworzony. Jego zadania przejął częściowo sztab IR Ostrów Wielkopolski.

Wydział VI (Biuro Informacji i Propagandy).

Szefowie:
ppor. cz. w. Konrad Latanowicz "Adam", "Rosomak".: sierpień 1942 - 13 sierpnia 1943 r. (aresztowany).
kpt. Jan Kamiński "Franek".: sierpień - 15 października 1943 r. (aresztowany).
por. rez. Czesław Mocek "Spirytus".: luty/marzec - 5 października 1944 r.

Pierwszym organem prasowym Komendy Okręgu był powielany w Poznaniu biuletyn "Świt", redagowany m. in. przez Antoniego Gołąbka "Komara" oraz braci Władysława "Kmiczaka" i Czesława "Kruka" Jankowskich.
Początkowo pismo redagowane było przez Tajną Polską Organizację Wojskową, utworzoną na bazie aktywów dywersji pozafrontowej. W październiku organizacja ta została wcielona do SZP, zaś "Świt" od kwietnia 1940 r., stał się organem prasowym Okręgu ZWZ.
W kwietniu 1942 r., Gestapo zlikwidowało redakcję "Świtu" i pismo przestało istnieć. Pierwszy numer pisma ukazał się najprawdopodobniej 11 listopada 1939 r. (byłoby to więc jedno z pierwszych pism konspiracyjnych w Polsce).

W tym samym czasie w niewielkich ilościach wypuszczano pisma terenowe, wydawane głównie na powielaczach. W dużej mierze były to pisma mniejszych organizacji podziemnych ( m. in. "Dla Ciebie Polsko" czy "Orzeł Biały"), które po scaleniu z ZWZ-AK były włączane do propagandowej sieci AK lub kolportowane i wykorzystywane w pracy różnych ogniw Armii Krajowej.
28 kwietnia 1942 r. AK przejęła wydawane w Kórniku od stycznia 1941 r., pismo "Polska Narodowa", redagowane przez Władysława Małeckiego i powielane w nakładzie 1 000 egzemplarzy.
W tym samy mniej więcej czasie do struktur BIP-u Okręgu włączono powielany w nakładzie 150-200 egzemplarzy miesięcznik "Bóg i Ojczyzna", redagowany przez ppor. Józefa Szczepaniaka "Sępa", ppor. Czesława Schilfa "Jelenia" i Bolesława Drożaka, drukowany przez Władysława Małeckiego i Sabinę Malińską.
"Bóg i Ojczyzna" początkowo było wydawane indywidualnie z inspiracji Narodowej Organizacji Bojowej (NOB). Łącznie ukazało się około 16 numerów, z czego 6 już po scaleniu NOB z AK, co stało się faktem 17 marca 1942 r.
Oba wyżej wymienione pisma stały się po krótkim czasie organami prasowymi Inspektoratu Rejonowego Środa. Oba też przestały ukazywać się we wrześniu 1942 r., wskutek aresztowań dokonanych przez Gestapo.

W kilka miesięcy po drugiej, wielkiej fali aresztowań, która miała miejsce w 1943 r., BIP Okręgu został powtórnie odbudowany. W kwietniu 1944 r., w Wydziale VI Komendy Okręgu uruchomiono własny organ prasowy pt. "Armia Krajowa", wydawany do września tego roku na powielaczu zainstalowanym w Ostrowie Wielkopolskim (początkowo co dwa tygodnie, a potem co miesiąc) w nakładzie 200-250 egzemplarzy.
W trzecim kwartale 1944 r., ukazywało się pismo "Pod hasłem Warszawianki" w podobnym nakładzie. Na przełomie 1944/1945 r., już po przybyciu na teren Okręgu płk Rzewuskiego "Hańczy", wydawano na powielaczu pismo o nieustalonym dziś tytule. Była to ostatnia próba odbudowy poznańskiego BIP-u.

Wobec dużych trudności w wydawaniu własnych pism na terenie Okręgu kolportowano także prasę przysyłaną z Komendy Głównej. Były to przede wszystkim: "Biuletyn Informacyjny", "Wiadomości Polskie", "Insurekcja", "Żołnierz Polski", a także organ Delegatury Rządu na Kraj - "Rzeczpospolita Polska".

Terenowa siatka Wydziału VI została zorganizowana tylko częściowo i to na niektórych szczeblach organizacyjnych. Dodatkowo często była ona niszczona przez niemiecką policję bezpieczeństwa.
Taki stan rzeczy potwierdza meldunek organizacyjny gen. "Grota" nr 190 za okres 1 września 1942 - 1 marca 1943 r., gdzie stwierdza, że "sieć wydawnicza istnieje tylko w ważniejszych ośrodkach. Inne działy pracy w początkowej fazie organizacyjnej".

Okręg Poznań AK próbował także na szerszą skalę rozwinąć działalność w ramach akcji "N". Niestety wszystkie wysiłki podjęte w tym kierunku zakończyły się fiaskiem. Pod tym względem Okręg Poznański, obok Okręgu Pomorskiego, należał do najmniej aktywnych w kraju. Niektórzy badacze twierdzą wręcz, że akcji "N" nie wprowadzono w Wielkopolsce w ogóle.

Akcja "N".
Kierownik:
- phm. Adam Pluciński "Robak".

Samodzielny Wydział Kurierski.
(utworzony w 1943 r.)

Szef:
st. sierż. Kazimierz Niesobski "Bartek".

Komórka legalizacyjna.

Wydział liczył sześciu kurierów zatrudnionych na stacji kolejowej Ostrów Wielkopolski. Ich punktem kontaktowym była dyspozytornia drużyn konduktorskich.
Kurierzy m. in.:
Franciszek Berdychowski "Twardy", Wacław Czekalski "Czerkas", Leon Tomalak "Żbik".

Samodzielny Wydział Kolejnictwa.

Szef:
por. Brunon Hybiak "Asesor".

Utworzony w Poznaniu w 1943 r. Posiadał piony: organizacyjny, dywersyjny i wywiadowczy.
Po rozbiciu przez Gestapo na początku 1944 r. nie został odtworzony. Prowadził działalność bieżącą oraz opracowywał plany przejęcia kolejnictwa w przypadku wybuchu powstania powszechnego.

Wydział Wojskowy.

Szef:
por. rez. Feliks Kasprzak "Maciej", "Brulion".: ?? - wiosna 1944 r. (aresztowany).

Po aresztowaniu por. "Bruliona" wiosną 1944 r., wydział nie został odtworzony.

Inspektorat Szarych Szeregów.

Szef:
ppor. rez. hm. Jan Skrzypczak "Ilski".

Wydział "Uprawa".

Utrzymywanie łączności z przedstawicielami ziemiaństwa wysiedlonego z Wielkopolski.

Szef:
por. cz. w. Franciszek Unrug "Dąb".

W kwietniu 1943 r., w wyniku kolejnych aresztowań przeprowadzonych przez Gestapo, doszło do ujawnienia szefów podstawowych pionów organizacyjnych. W maju został aresztowany mjr Jerzy Kurpisz "Nyś" szef Wydziału II Komendy Okręgu.
Wraz z "Nysiem" w ręce niemieckiej policji bezpieczeństwa wpadły dokumenty związane z planem operacyjnym nr 154 (dotyczącym powstania), schematy organizacyjne i inne dokumenty sztabowe. Sam Kurpisz najprawdopodobniej zdradził i poszedł na współpracę z Niemcami.
Sytuacja ta zaalarmowała komendanta Obszaru Zachód płk. Stanisława Grodzkiego („Sadowskiego”). W Warszawie uznano, że cały sztab Okręgu jest zagrożony, w związku z czym do działań osłonowych włączono Oddział II KG AK.
7 sierpnia 1943 r. na podstawie ustaleń Wywiadu Komendy Głównej dokonano bez uzgodnień z komendantem Okręgu Poznań jego reorganizacji. Niestety, wszelkie działania były już spóźnione wobec rozbijania kolejnych struktur konspiracyjnych przez Gestapo.

W tym samym czasie w Poznaniu komendant Okręgu płk Henryk Kowalówka („Dziedzic”) i jego szef sztabu - kpt. Jan Kamiński („Franek”) rozpoczęli wdrażanie zadań przygotowawczych do powstania zbrojnego. Uregulowano struktury Kierownictwa Dywersji (Kedywu), Wojskowej Służby Ochrony Powstania (WSOP), rozpoczęto szkolenie plutonów przygotowywanych do walki.

We wrześniu 1943 r., w wyniku kolejnej fali aresztowań, w ręce Gestapo wpadło 20 oficerów NOW i AK, finalizujących akcję scaleniową tych organizacji.
15 października 1943 r. zostaje aresztowany mjr Kamiński, a pięć dni później płk Kowalówka otrzymuje rozkaz ograniczający rozbudowę struktur przez zaprzysięganie nowych żołnierzy AK.

Na początku 1944 r ., czyli w okresie największego rozwoju Okręgu niemiecki aparat policyjny uderzył ponownie.
O skali katastrofy niech świadczy to, że łącznie z komórkami terenowymi aresztowano około 2 000 członków AK, wśród nich 54 oficerów, czyli ponad połowę kadry oficerskiej Okręgu Poznań, w tym kilku inspektorów rejonowych. W więzieniach i obozach niemieckich znalazła się m. in. cała kadra Inspektoratu Krotoszyn, a także trzon kierownictwa Kedywu i Szarych Szeregów.
22 stycznia w ręce Gestapo wpadł płk/gen. bryg. Henryk Kowalówka "Dziedzic", a dwa dni później szef Kwatermistrzostwa Okręgu oraz większość członków Samodzielnego Wydziału Kurierskiego.

Jeden z nielicznych kurierów, który uniknął aresztowania por. Kazimierz Urbaniak "Krok" poinformował o zaistniałej sytuacji kontrwywiad Obszaru Zachodniego. Podejrzewając zdradę, Oddział II KG AK wszczął grę operacyjną i wysłał "Kroka" do Ostrowa Wielkopolskiego, by ten wytypował oficera, który zreorganizuje i odbuduje struktury komendy Okręgu. Po przybyciu na miejsce "Krok", niewątpliwie działając w dobrej wierze, upoważnił w imieniu Komendy Obszaru do pełnienia funkcji komendanta Okręgu por. Jana Kołodzieja "Drwala". W zaistniałej sytuacji łączność Okręgu z komendą Obszaru została zerwana (kwiecień 1944 r.). Prace nad jej przywróceniem rozpoczęto pod koniec roku. Sztuka ta udała się ostatecznie w grudniu 1944 r.

Mapa zaczerpnięta z zasobów "Wikimedia Commons". Autor: Lonio 17.

Okręg Poznański ZWZ-AK odpowiadał w przybliżeniu obszarowi przedwojennego województwa poznańskiego (w granicach z 1 kwietnia 1938 r.). Wyjątkiem były powiaty: kaliski, koński, kolski i turecki, które do 1944 r., były podporządkowane Okręgowi Łódzkiemu ZWZ-AK.
Struktura terytorialna, podobnie jak w innych okręgach opierała się na Obwodach (powiatach), które dzieliły się na podobwody lub rejony (część powiatu) oraz na placówki (gminy).

Od 1940 r., w Okręgu tworzone były Inspektoraty Rejonowe (IR), skupiające po kilka Obwodów. Do listopada tego roku sieć organizacyjna objęła 9 powiatów. Utworzono (na 5 planowanych) 2 inspektoraty: Poznań i Ostrów Wielkopolski.
W latach 1942-1943 Okręg Poznański liczył od siedmiu do ośmiu inspektoratów, skupiających w różnych okresach od 23 do 27 Obwodów.
Na przełomie 1944/1945 r. Inspektoratów Rejonowych było siedem. Skupiały one łącznie 24 Obwody z tym, że w tym czasie istniało jeszcze pięć obwodów samodzielnych.

Cztery inspektoraty powstały w 1940 r.:

Inspektorat Gniezno.

Obwody:

Obwód Żnin.
Obwód Mogilno.
Obwód Września.
Obwód Gniezno.

Inspektorat Poznań.

Komendant:

mjr/ppłk Stefan Łukowicz "Pomer".: czerwiec 1940 - styczeń 1941 r.

Skupiający Miasto-Poznań w którego skład weszło początkowo 8 obwodów miejskich, późniejsze trzy samodzielne obwody i Powiat Poznański (od września 1943 r., samodzielny obwód).

Inspektorat Ostrów Wielkopolski.

Komendant:

kpt. Władysław Kabsch "Gruszczyński".: wiosna - lato 1940 r.

Obwody:

Obwód Ostrów Wielkopolski.
Obwód Kępno.
Obwód Jarocin.
Obwód Krotoszyn.

Inspektorat Leszno.

Obwody:

Obwód Leszno.
Obwód Kościan.
Obwód Gostyń.
Obwód Wolsztyn.

W drugiej połowie 1941 r., zorganizowano Inspektorat Wągrowiec (w skład którego weszły trzy obwody: Wągrowiec, Oborniki i Chodzież), natomiast w 1942 dwa następne inspektoraty: Nowy Tomyśl (z obwodami: Nowy Tomyśl, Międzychód, Szamotuły, Czarnków) oraz Środa (początkowo z dwoma obwodami: Śrem i Środa, później z trzema: doszedł Obwód Września).
15 sierpnia 1943 r., powstał Inspektorat Krotoszyn z dwoma Obwodami: Krotoszyn (przeniesiony z Insp. Ostrów Wielkopolski) oraz Gostyń (z Insp. Leszno).
W okresie nieformalnego funkcjonowania Okręgu Poznańskiego, w październiku 1944 r., został utworzony Inspektorat Rejonowy Jarocin, który obejmował tereny powiatu jarocińskiego, a tworzyły go struktury AK i scalone z nią miejscowe aktywa NSZ (Jarocin-Miasto).

W wyniku częstych aresztowań i związanych z nimi dużych stratach w ludziach, a także w związku z przerywaniem kontaktów organizacyjnych i stałą koniecznością ich odbudowy, struktura terytorialna ulegała bardzo częstym zmianom.

Rola Inspektoratów Rejonowych w strukturze terenowej Okręgu była kluczowa. W ich sztabach przygotowywane były plany operacyjne przyszłych wystąpień zbrojnych (powstańczych), a także Odtwarzania Sił Zbrojnych (OSZ), im też podlegały bezpośrednio ośrodki Kedywu.

Struktura terytorialna Okręgu Poznańskiego ZWZ w okresie 1941 - I połowa 1943 r.

Inspektorat Rejonowy Poznań-Miasto "Delta".

Komendanci:

p.o. kpt. Adam Zaworski "Stolarz".: luty - kwiecień 1941 r.
ppłk Jan Namysł „Czaszka”, „Jan”, Jaś”.: kwiecień - 13 września 1941 r.
ppor/por. Lech Marian Nowacki "Lech", "Marian", "Stanisław".: koniec 1941 - 17 luty 1943 r.
kpt. rez. Zbigniew Krzekotowski „Michał”, „Skrzecz”, „Wołodia”..: luty - kwiecień 1943 r. (?)
ppłk rez. Edmund Effert "Stefan Winiarski".: luty - marzec 1943 r. (?)

Szef sztabu:
kpt. Adam Zaworski "Stolarz". kwiecień - 13 września 1941 r.

Obwody:

Obwód I Śródmieście Północ.

Komendant:
por. Jan Gibas "Wojciech".: ?? - 17 września 1941 r.

Obwód II Śródmieście Południe.

Komendant:
por. Zygmunt Kantorczyk "Lis".: ?? - 17 września 1941 r.

Obwód III Chwaliszewo.

Komendant:
por. Franciszek Smolarek "Zbych".

Obwód IV Wilda.

Komendant:
kpt. Marian Lindner.: ?? - 17 września 1941 r.

Obwód V Dębiec.

Komendant:
por. Lucjan Obarski.: ?? - 16 września 1941 r.

Obwód VI Jeżyce.

Komendant:
kpt. Edmund Rychlicki.: ?? - 16 września 1941 r.

Obwód VII Sołacz.

Komendant:
- N.N.

Obwód VIII Łazarz.

Komendant:
por. Feliks Jankowski.


Inspektorat Rejonowy Poznań-Wschód "Przemysł-Prawy".

Komendant:

kpt. Wawrzyniec Mazany "Krueger", "Krüger" vel Jankowski.: 6 kwietnia - 9 września 1941 r.

Obwody:

Obwód Poznań-Powiat.

Komendanci:
ppor. Stanisław Różycki "Kaczmarek".: ?? - ??
por. Jerzy Gawroński "Skaut".: ?? - 5 października 1943 r.

Obwód Śrem.

Komendanci:
ppor. Witold Bagrowisk.: sierpień 1941 r.
p.o. por. rez. Aleksy Kwaśny "Młot".: ?? - wrzesień 1941 r.
por. rez. Edmund Kamiński "Młot".: ?? - ??

Obwód Środa Wielkopolska.

Obwód Września.


Inspektorat Rejonowy Poznań-Zachód "Przemysł Lewy".

Komendant:

ppor. cz. w. Bogdan Dąbrowski "Kret".: ?? - 8 sierpnia 1944 r.

Obwody:

Obwód Międzychód.

Komendant:
ppor. cz. w. Bogdan Dąbrowski "Kret".: 3 lipca 1942 - ??

Obwód Nowy Tomyśl.


Inspektorat Rejonowy Ostrów Wielkopolski - "Biskupin", "Koks".

Komendanci:

mjr Wacław Kotecki "Wawrzyn".: 15 października 1940 - 27 kwiecień 1942 r.
mjr Jan Kamiński "Franek".: lato - listopad 1942 r.
por./kpt. Wacław Maik "Walerian", "Walter", "Zawisza".: listopad 1942 - 8 marca 1944 r.

Obwody:

Obwód Ostrów Wielkopolski.

Komendant:
por. Wacław Maik "Walerian", "Walter", "Zawisza".: sierpień - listopad 1942 r.

Obwód Kępno (Kępińsko-Ostrzeszowski).
(do kwietnia 1944 r.).

Komendant:
kpt. Kazimierz Kubicki "Michał Wrzosek", "Antoni", "Antoni Wrzosek".: 1940 - 21 października 1943 r.

Obwód Krotoszyn.
(w sierpniu 1943 r. przemianowany w Inspektorat Rejonowy).

Komendant:
kpt. Edward Bączkowski "Tata".: jesień 1940 - sierpień 1943 r.

Obwód Jarocin.
(miejsce postoju komendy Pleszew, w październiku 1944 r., przemianowany w Inspektorat Rejonowy).

Komendanci:
ppor. Władysław Fiedler "Koń".: czerwiec - sierpień 1941 r.
por. Wacław Maik "Walerian", "Walter", "Zawisza".: 16 sierpnia 1941 - 16 sierpnia 1942 r.
kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: sierpień 1942 - jesień 1943 r.


Inspektorat Rejonowy Leszno "Orzechy II".

Komendant:

ppor. Jerzy Handke "Leszek".: marzec 1941 - lato 1943 r.,

Oficer organizacyjny i Komendant Miasta Leszno:
ppor. rez. Maksymilian Lewandowski

Komendant na powiat:
ppor. rez. Antoni Filipowski "Antoś", "Belfer".

Oficer wywiadu:
por. rez. Józef Stawiński.

Oficer wyszkolenia i informacji:
ppor. rez. Mieczysław Nowak.

Oficer zaopatrzenia i kwatermistrz:
ppor. Władysław Przybył.

Oficer łączności:
- Ignacy Minta (łączność z Poznaniem).

Łącznik Kościan-Leszno:
ppor. rez. Mieczysław Nowak.

Łącznik Leszno-Rawicz:
st. sierż. Walenty Tatarski.

Oficer do spraw specjalnych:
- Edmund Nawra.

Punkt nasłuchu oraz punkt kontaktowy:
mieszkanie stolarza Franciszka Bartoszkiewicza (na potrzeby organizacji przyjął Volkslistę).

Obwody:

Obwód Leszno.

Komendanci:
ppor. Jerzy Handke "Leszek".: czerwiec 1940 - marzec 1941 r.
ppor./por. Antoni Filipowski "Filip", "Antoś", "Belfer".: 1941 - 1944 r.

Obwód Kościan.

Komendant:
por. rez. Tadeusz Nowak „Rządca”.: ?? - 9 września 1941 r. (?)
rtm. Leon Ciszak "Cyryl".: ?? - ??

Obwód Gostyń.

Obwód Wolsztyn.


Inspektorat Rejonowy Gniezno "Wojciechów".

Komendant:

ppor./por. Franciszek Tata "Cło", "Müller".: 7 czerwca 1941 - 17 lipca 1942 r. (aresztowany).

Obwody:

Obwód Gniezno.

Komendanci:
ppor./por. Franciszek Tata "Cło", "Müller".: 1940 - czerwiec 1941 r.
por. Franciszek Hybza "Marian", "Sporter".: 1941 - 1942 r.

Obwód Mogilno.

por. Franciszek Hybza "Marian", "Sporter".: 1943 r.

Obwód Wągrowiec.

W wyniku masowych aresztowań z 1941 i 1942 r., przez szereg miesięcy Okręg Poznański ZWZ-AK był rozbity. Poszczególne obwody i człony działały w sposób izolowany od siebie. Najbardziej aktywny był w tym czasie Inspektorat Rejonowy w Ostrowie Wielkopolskim. Wskutek rozbicia ośrodka poznańskiego działalność ZWZ-AK koncentrowała się głównie w nim, a także w obwodach Gniezno i Leszno.


Struktura terenowa Okręgu Poznańskiego w okresie II połowa 1943 - I połowa 1944 r.

Siedziba Komendy Okręgu w Ostrowie Wielkopolskim (1942-1944).

Inspektorat Rejonowy Poznań-Miasto "Pustynia".

(II połowa 1943 r.)

Obwody:

Obwód Łazarz "Łania".

Komendant:
ppor. phm. Leon Piasecki "Wąs".

Obwód Wilda "Wilk".

Komendant:
ppor./por. Alfons Jernas "Ala".: ?? - ??


Inspektorat Rejonowy Poznań - "Stal", "Komórka", "Pustynia".

Komendanci:

kpt. Sylwester Pniewski "Bürger".: marzec 1943 - 22 stycznia 1944 r.
p. o. por. Jerzy Kieszczyński "Lech I".: luty 1944 - luty 1945 r.

Inspektorat został odbudowany od podstaw w ciągu stycznia i lutego 1944 r. Zastępował dawne IR Poznań-Miasto, Poznań-Wschód i Poznań-Zachód. Terytorialnie był ograniczony do miasta i powiatu poznańskiego.
Wiosną 1944 r., nastąpiło pewne ożywienie prac organizacyjnych, po nawiązaniu kontaktów z ppor. Mieczysławem Patzerem "Skrzetuskim", który za pośrednictwem rtm. Zbigniewa Szacherskiego "Gniewa", miał osobistą łączność z KG AK.
Na podstawie ogólnych wskazówek rtm. Szacherskiego, ppor. Patzer i por. Kieszczyński wspólnie podjęli się przekształcenia IR Poznań w dwa zalążkowe piony organizacyjne 7 p.s.k. i 58 p.p. AK. Całością dowodził por. Kieszczyński.

Obok wymienionych wyżej zalążków pułków inspektorat odbudował również siatkę terytorialną, która grupowała 16 plutonów, co dawało około 240 żołnierzy, w tym 10 oficerów, 13 podchorążych i 71 podoficerów.
Struktury IR Poznań do końca okupacji niemieckiej działały bez łączności z ośrodkiem AK w Ostrowie Wielkopolskim. Zawiązki 7 p.s.k. i 58 p.p. AK (początkowo 2 plutony) nawiązały kontakty organizacyjne i bojowe z lokalnymi dowódcami Armii Czerwonej w rejonie Lubonia i Dęca, a następnie współdziałały bojowo w rejonie Wałów Królowej Jadwigi, dworca kolejowego i Starego Miasta. Przynależności do Armii Krajowej nie ujawniono wobec nowego okupanta.

Paradoksalnie współdziałanie bojowe "Lecha I" i "Skrzetuskiego" z Armią Czerwoną przyniosło pewny wzrost liczebny IR Poznań, zwłaszcza wówczas, gdy walki o Poznań zostały zlokalizowane do obszaru Cytadeli. Por. Kieszczyński i ppor. Patzer brali udział w rozmowach z komendantem wojennym Poznania (mjr Smirnowem), które poprzedzały decyzję o mobilizacji ludności cywilnej do walk o Cytadelę.


Inspektorat Rejonowy Ostrów Wielkopolski.
"Źródło", "Orzeł", "Dąb", "Gwiazda", "Klatka", "205", "442", "391", "Okop".

Komendanci:

kpt. Wacław Maik "Walter", "Zawisza".: listopad 1942 - 8 marca 1944 r.
por./kpt. Jan Kołodziej "Drwal".: marzec - 5 maja 1944 r.
ppor. Stefan Baranowski "Małek, "Mieczysław", "Weber".: 5 maja 1944 - 19 stycznia 1945 r.

Obwody:

Obwód Ostrów Wielkopolski "Okop".

Komendanci:
ppor. Stefan Baranowski "Małek", "Weber".: marzec - 5 maja 1944 r.

Obwód Kępno.
(rozbity w październiku 1943 r., do kwietnia 1944 r., w strukturach IR Ostrów Wlkp.).

Komendanci:
kpt. Kazimierz Kubicki "Antoni", "Michał Wrzosek", "Antoni Wrzosek".: 1940 - 21 października 1943 r.
por. Józef Rabiega „Tytus”, „Ordon”.: październik 1943 - 3 lipca 1944 r.

Obwód Jarocin "Jezioro".
(do października 1944 r.)

Komendanci:
por./kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: sierpień 1942 - jesień 1943 r.
ppor. Franciszek Pierunek-Łaniewski "Grzegorz".: listopad 1943 - październik 1944 r.

Inspektorat trzykrotnie ulegał zmianom organizacyjnym. Do sierpnia 1943 r., w jego skład wchodziły cztery obwody: Ostrów Wlkp., Kępno, Krotoszyn i Jarocin.

7 sierpnia 1943 r., Kontrwywiad KG AK w porozumieniu z szefem Oddziału I ustalił nowy podział sieci terenowej Okręgu. W związku z utworzeniem nowego Inspektoratu Krotoszyn, Obwód wyłączono z IR Ostrów Wlkp. Nie zrealizowano natomiast zarządzonego tym samym rozkazem wyłączenia także Obwodu Jarocin.

W kwietniu 1944 r. ze struktur inspektoratu wyłączono Obwód Kępno, w związku z planami utworzenia Samodzielnego Obwodu Zewnętrznego "Reduta".
W październiku 1944, usamodzielniono ostatecznie Obwód Jarocin, który w następstwie umowy scaleniowej z NSZ został podniesiony do rangi Inspektoratu Rejonowego z obwodami w rejonie Pleszewa i Jarocina.
Tym samym pod koniec okupacji Inspektorat posiadał już tylko dwa obwody: Ostrów-Miasto i Ostrów-Powiat.

Według stanu z lutego 1943 r. (a więc przed podziałami) IR Ostrów Wlkp. zorganizował 118 plutonów szkieletowych i 5 pełnych, co nie wliczając kadry dowódczej w sztabach dało około 3 500 żołnierzy. Według stanów z 15 kwietnia 1943 ilość plutonów wzrosła do 169, co zwiększyło stany organizacyjne do 4 900 żołnierzy.
Do Inspektoratu Rejonowego Krotoszyn przekazano 7 plutonów szkieletowych, czyli 196 żołnierzy. Natomiast do Samodzielnego Obwodu Zewnętrznego "Reduta" oddano 53 plutony szkieletowe, co stanowiło 1 484 żołnierzy, a do IR Jarocin "Las" 22 plutony, które skupiały 616 żołnierzy.
Tym samym pod koniec okupacji inspektorat grupował około 2 300 żołnierzy.

W strukturach dowódczych inspektoratu zorganizowane było prawie 50% całej kadry dowódczej okręgu. Pomimo strat poniesionych wiosną i jesienią 1944 r., Inspektorat Ostrowski zachował gotowość bojową do końca okupacji, a działania podjęte w styczniu 1945 r., obrały charakter lokalnego powstania. Inspektorat odegrał szczególnie ważną rolę w okresie zerwania łączności z Komendą Główną.


Inspektorat Rejonowy Leszno - "Pole", "Ptaszarnia", "Tytan", "T-1" .

Działał do lipca 1944, następnie rozbity. W 1945 r. odtworzony w ramach WSGO "Warta".

Komendanci:

p. o por. Michał Patryas "Krawiec", "Stary", "Żaba".: czerwiec - jesień 1943 r. (?)
p. o. kpt. Edward Bączkowski "Tata".: 15 sierpień - 8 października 1943 r.
por. rez. Edmund Trojanowski "Janusz".: jesień 1943 - 1944 r.
p. o. por. Antoni Filipowski "Antoś", "Belfer".: ?? - 27 czerwca 1944 r.

Obwody:

Obwód Leszno "Tantal".

Komendanci:
ppor./por. Antoni Filipowski "Antoś", "Belfer".: 1941 - 1944 r.

Obwód Gostyń "Terpentyna".
(do 10 sierpnia 1943 r.)

Obwód Rawicz "Tran" (przejściowo).

Obwód Wolsztyn "Torf".

Obwód Kościan "Tymol".

Do 10 sierpnia 1943 r., w skład IR Leszno wchodziły 4 obwody: Leszno, Kościan, Wolsztyn, Gostyń. Po tej dacie ze struktur inspektoratu wyłączono Obwód Gostyń Przejściowo w skład IR Leszno wszedł również Obwód Rawicz.
Stan osobowy kadry dowódczej inspektoratu liczył 18 oficerów, 4 podchorążych i 87 podoficerów. Do lipca 1944 r., na całym obszarze inspektoratu zorganizowano 39 plutonów szkieletowych i 1 pełny (pluton bojowej dywersji kolejowej), dowodzony przez por. rez. Stefana Kośielnego "Gnata".
W kwietniu 1944 r., inspektorat grupował około 600 żołnierzy. Stan ten uległ zwiększeniu w maju tego roku, po zakończeniu akcji scaleniowej z AK NSZ.

W okresie od 15 - 28 czerwca 1944 r., sieć organizacyjna inspektoratu została sparaliżowana masowymi aresztowaniami. Pod koniec okupacji struktura inspektoratu miała charakter szkieletowy, bez większej zdolności operacyjnej.


Inspektorat Rejonowy "Zachód" - "Szaniec", "Mięczaki".

(dowództwo zainstalowane w Sierakowie).

Komendanci:

ppor. Leopold Marciniak "Konrad", "Edward".: ?? - ??
ppor. cz. w. Bogdan Dąbrowski "Kret".: ?? - 8 sierpnia 1944 r.

Obwody:

Obwód Międzychód "Mina".

(Siedziba w Sierakowie).

Komendanci:
ppor. cz. w. Bogdan Dąbrowski "Kret".: 3 lipca 1942 - ??

- p. o. Czesław Mierzwicki "Adam". ?? - ??

Obwód Nowy Tomyśl.

Obwód Czarnków "Czerep", "Czułkowce".

Komendant:
ppor. cz. w. Edmund Maron "Marwicz".: sierpień 1942 - 1945 r.

Obwód Chodzież "Chodnik".

Komendanci:
ppor. Paweł Bednarski "Sęp".: ?? - sierpień 1944 r.
ppor. Franciszek Bednarski.: ?? - ??

Obwód Oborniki.

Komendant:
por. Bernard Wiza (Wiese) "Orzeł".: 1941 - ??

Obwód Wągrowiec.

Tworzenie Inspektoratu "Zachód" zapoczątkowano latem 1943 r., w drodze połączenia dwóch dotychczas odrębnych struktur organizacyjnych, jakimi były:

Inspektorat Rejonowy Nowy Tomyśl - "Szaniec", "416", "Arsen", "A-1".

Obwody:

Obwód Nowy Tomyśl.

Obwód Szamotuły.

Obwód Międzychód.

Obwód Czarnków.

Według planów Komendy Okręgu inspektorat ten miał grupować 4 Obwody: Nowy Tomyśl, Szamotuły, Międzychód i Czarnków. Formalnie powstał w 1942 r.
Ciężkie warunki, a przede wszystkim stale wzrastająca mniejszość niemiecka oraz wysiedlenia, uniemożliwiły organizację inspektoratu na terenie macierzystym.
W tym stanie rzeczy komendant okręgu zadecydował w początkach 1943 r., o utworzeniu wspólnego dowodzenia dla Inspektoratu Nowy Tomyśl i Inspektoratu Wągrowiec ,tworząc dla obu jednostek wspólne dowództwo szyfrowane nazwą "Zachód", z siedzibą w Sierakowie. Tylko dla celów sprawozdawczych stany organizacyjne obu planowanych inspektoratów wykazywano oddzielnie.
W połowie 1943 r., IR Nowy Tomyśl miał 5 plutonów szkieletowych, skupiających około 140 żołnierzy.

Inspektorat Rejonowy Wągrowiec - "Skorupa", "Brom", "B-1".

Komendant:
por. Bernard Wiza (Wiese) "Orzeł".: 1943 - 19 stycznia 1945 r. (formalnie)

Obwody:

Obwód Wągrowiec.
Obwód Chodzież.
Obwód Oborniki Wielkopolskie.

W ramach inspektoratu swoją działalność miały prowadzić Obwody: Wągrowiec, Chodzież i Oborniki. Jedynie w dwóch z nich odnotowano jakiekolwiek postępy organizacyjne, co zadecydowało o operacyjno-taktycznym włączeniu go wspólnie z IR Nowy Tomyśl do Inspektoratu Rejonowego "Zachód".
W połowie 1943 r., na obszarze inspektoratu działały 2 plutony. Wyróżniającą się jednostką organizacyjną był Obwód Oborniki Wielkopolskie, gdzie obok plutonów AK tworzone były jednostki Szarych Szeregów o dużej wartości bojowej. Stanowiły one podstawę organizacyjną IR "Zachód".

Sieć organizacyjna IR "Zachód" nie odegrała znaczniejszej roli bojowej w styczniu 1945 r., gdyż zniosły ją aresztowania dokonane w ramach "Aktion Apfelbach", których celem było odcięcie możliwości ewentualnej koncentracji sił OP AK w Puszczy Noteckiej.


Inspektorat Rejonowy Krotoszyn "Kwiaciarnia", "Konstalacja", "K-4".

(formalnie powstał 7 sierpnia 1943 r. na podstawie rozkazu KG AK nr Wd 71.)

Komendanci:

kpt. Edward Bączkowski "Tata", "Berger".: 15 sierpnia - 8 października 1943 r.
ppor. Józef Pukacki "Jan", "Wiktor".: październik - listopad 1943 r.
p.o. ppor. Stefan Kurzawski "Kalina", "Stef", "Stefan".: listopad (?) 1943 - kwiecień 1944 r.
p. o. kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: kwiecień (?) - październik 1944 r. (?)

Szef sztabu:
ppor. Józef Pukacki "Jan", "Wiktor".: ?? - ??.

Obwody:

Obwód Krotoszyn "K-4".

Komendanci:
kpt. Edward Bączkowski "Tata".: jesień 1940 - sierpień 1943 r.
ppor. Stefan Kurzawski "Kalina", "Marian", "Stef", "Stefan".: sierpień - październik 1943 r.
chor./por. Władysław Kędzierski "Szach".: kwiecień 1944 - ??

Obwód Kalisz "K-6".

Pierwotnie inspektorat miał grupować Obwody Krotoszyn, Gostyń, Kalisz i Rawicz. Plan ten nie został zrealizowany.
W grudniu 1944 r., pod dowództwem por. Kędzierskiego znajdowały się 3 pełne plutony bojowe, stanowiące jednocześnie Ośrodek Kedywu i zawiązek odtwarzanego 56 p.p. AK o dużej zdolności bojowej.
22 stycznia 1945 r., IR Krotoszyn przekształcił się w Komendę Garnizonu Krotoszyn. Wobec Armii Czerwonej nie ujawniono miejscowych struktur AK.


Inspektorat Rejonowy Gniezno "Nitron", "N-1".

Komendant:

p.o. por. Franciszek Hybza "Sporter".: 1943 - 9 marca 1944 r.

Obwody:

Obwód Gniezno "Nafta".


Samodzielny Obwód Mogilno (struktura szkieletowa).

Powstał po rozbiciu IR Gniezno.

Komendant:
p.o. por. Franciszek Hybza "Sporter".: 1943 r.

Po licznych aresztowaniach z lat 1942 - 1943, których ofiarą padła cała kadra dowódcza, Inspektorat Rejonowy Gniezno był reprezentowany przez Samodzielny Obwód AK Moglino.
Obwód ten dysponował oddziałem partyzanckim - OP "Madaja". Jego bazą było Nadleśnictwo Gołąbki i leśniczówka Głęboczek. Dowódcą oddziału był pchor. cz. w. Bogdan Hądzlik "Madaj".
Po przejściu frontu, w styczniu 1945 r., grupa oficerów AK z IR Mińsk Mazowiecki (Obszar Warszawa) utworzyła przejściową strukturę pod nazwą "Samodzielny Obwód Pałuki" ("315"), działający na obszarach powiatów Gniezno, Żnin, Moglino i Szubin.


Inspektorat Rejonowy Środa Wlkp. "Grafit", "Szyna", "Szory".

Komendanci:

por. Alfred Furmański "Maciej", "Hoffman".: kwiecień 1942 - 16/17 wrzesień 1943 r.
por. rez. Stefan Zawielak "Bruk".: 17 wrzesień 1943 - 22 luty 1944 r.
por. Bolesław Pietrzak "Uzda".: luty 1944 - 1945 r.

Obwody:

Obwód Środa Wielkopolska.

(od 15 grudnia 1943 r., obwód samodzielny).

por. rez. Stefan Zawielak "Bruk".: 1942 - wrzesień 1943 r.
por. Bolesław Pietrzak "Uzda".: wrzesień 1943 - 15 grudnia 1943 r.

Obwód Śrem.
Komendant:
por. rez. Edmund Kamiński "Młot".: ?? - ??

Obwód Września.

(od II połowy 1943 r. obwód samodzielny).

Samodzielny Obwód Środa (struktura szkieletowa).

Utworzony w miejsce rozbitego IR Środa Wlkp.

Komendanci:
por. Bolesław Pietrzak "Uzda".: 15 grudnia 1943 - 1945 r.

Samodzielny Obwód Września "Wiertarka" (struktura szkieletowa).

Utworzony w II połowie 1943 r.

Komendanci:
p.o. ppor. Antoni Gendek "Zenon".: ?? - ??

IR Środa Wielkopolska utworzony został wiosną 1942 r. Do 25 kwietnia 1944 r., był pod względem kadrowym poważniejszą jednostką, zdolną do podjęcia zadań operacyjnych, wyznaczonych przez Okręg.
Stan ten drastycznie zmieniła postępująca od jesieni 1943 r., dekonspiracja inspektoratu. Do wiosny 1944 r., miał on zorganizowanych 68 plutonów terytorialnych, czyli ponad 1 000 żołnierzy, głównie w Obwodach Środa i Śrem.
Należący początkowo do inspektoratu Obwód Września został już w 1943 r. przekształcony w Samodzielny Obwód AK "Wiertarka". Nie przedstawiał on większej siły taktyczno-operacyjnej.

Inspektorat Środa Wlkp. znalazł się w trudnym położeniu w ostatnim kwartale 1943 r., zwłaszcza po wykryciu przez Niemców broni i amunicji pochodzących ze zrzutu lotniczego z 15 września. Ostatecznie jego działalność przerwała fala aresztowań rozpoczęta 25 kwietnia 1944, a trwająca do sierpnia tego roku.
W wyniku wielkich wyrw w strukturach IR łączność ze strukturami AK w Ostrowie Wielkopolskim została zerwana (5 sierpnia 1944 r.).
Po rozbiciu ogniw konspiracyjnych w Obwodzie Śrem oraz w Samodzielnym Obwodzie Września, postanowiono przekształcić Inspektorat Rejonowy w Samodzielny Obwód Środa Wlkp. Armii Krajowej.
Zmuszony do ukrywania się ostatni komendant inspektoratu/obwodu samodzielnego nie panował nad sytuacją, a ocalałe po aresztowaniach struktury nie przedstawiały już większej wartości operacyjno-taktycznej. Pewne ożywienie sytuacji nastąpiło dopiero w styczniu 1945 r., kiedy to samorzutnie zorganizowało się kilka patroli AK., które wykonywały zadania ochronno-porządkowe, współdziałając przy tym z Armią Czerwoną.


Samodzielny Obwód Zewnętrzny "Reduta".

Komendanci:
kpt. Kazimierz Kubicki "Michał", "Antoni", "Antoni Wrzosek".: 1940 - 21 października 1943 r.
por. Józef Rabiega „Tytus”, „Ordon”.: październik 1943 - 3 lipca 1944 r.
ppor. Tadeusz Roman Kempa ps. „Mieczysław”, „Wicher”, „Feniks”.: 4 lipca - 24 października 1944 r.

Zastępcy:
ppor. Jan Pfenning „Wiktor”.: 1940 - 1942 r.
por. Donat Wyderkowski „Gert”, „As I” „Adam”.
ppor. Tadeusz Roman Kempa ps. „Mieczysław” 1942 - 4 lipca 1944 r.

Oficerowie organizacyjni:
- Antoni Kałwiński „Piotr”.: ?? - 21 października 1943 r.
- Edward Pawlak „Eugeniusz”, „Palma”, „Mewa”, „Zaremba”, „Zaręba”, „Majchrzak”.: ?? - 21 października 1943 r.

Oficer łącznikowy:
- Wiktor Gorgolewski „Włodzimierz”.: ?? - 21 października 1943 r.

Oficer szkoleniowy:
ppor. Tadeusz Roman Kempa „Mieczysław”.: 1942 - 4 lipca 1944 r.

Oficer wywiadu:
- (?) Małuszka.: 1940- 1944 ?

Kwatermistrz:
- Antoni Kałwiński „Piotr”.: ?? - 21 października 1943 r.
sierż. Franciszek Grossek.: ?? - 20 grudnia 1944 r.

Główni łącznicy komendanta Obwodu:
- Edmund Dziergwa „Paweł”.: maj 1940 - wrzesień 1943 r.
- Janina Ossowska- Tombińska „Basia”.: ?? - do 21 października 1943 r.
ppor. Edward Pawlak „Palma”.: 1943 - grudzień 1944 r.
ppor. Wiktor Gorgolewski „Włodzimierz”.: 1943 - 1944 r.
- Bogdan Woźnicki „Omen”.: ?? - 1944 r.

Dowódca OD Inspektoratu (Bunkier pod Wygodą Tokarską).
ppor. Telesfor Krupa „Grzyb”.: 1942- 10 grudnia 1944 r.

Dowódca Oddziałów Partyzanckich AK „Reduta” („Leśnych ludzi”):
ppor. Tadeusz Roman Kempa „Mieczysław”.: ?? - maj 1944 r.
ppor. Witold Bytoński „Henryk”, „Wiatr”.: maj - grudzień 1944 r.

Szef Służby Sanitarnej:
ppor. dr Edmund Kubis.

Kierownik propagandy:
- Franciszek Kirło- Nowaczyk „Zan”.

Szefowie ds. polityczno- administracyjnych (Tajna Administracja Cywilna).
- Władysław Golus ps. „Janusz”, „Janusz Leszcz”, „Wilia”: ?? - maj 1940 r.
- Tadeusz Kostencki ps. „Marian”.

Podobwód Ostrzeszów/Batalion "Howerla".

Dowódca:
ppor. Telesfor Krupa „Mróz”, „Grzyb”, „Ryszard Kłosowski”.

Kwaterował w rejonie leśnictwa Wygoda Tokarska, dysponując dobrym uzbrojeniem i siecią bunkrów leśnych.

Podobwód Kępno/Batalion "Łomnica".

por. Witold Bytoński „Henryk”, „Wiatr”.
ppor. Włodzimierz Karłowicz „Kruk”.

Podobwód Namysłów (Namslau)/Batalion "Garłuch".

Dowódcy:
por. Józef Rabiega „Tytus”.
ppor. Marian Kwapień „Przemysław”

Podobwód Syców (Gross Wartenberg)/Batalion "Giewont".

Dowódcy:
ppor. Tadeusz Kempa „Mieczysław”, „Wicher”.
ppor. cz. w. Józef Młynarz „Farys”.
- Czesław Przybyłek „Edward”.

Podobwód Oleśnica (Oels)/Batalion "Krywań".

Dowódcy:
- Henryk Zawada „Zbigniew”,
- NN „Wiktor”.

Obwód "Reduta" powstał w kwietniu 1944 r., po rozbiciu przez Gestapo ogniw dowodzenia w Obwodzie Kępno-Ostrzeszów (masowe aresztowania z października 1943 r.). W ramach "Reduty" połączonych zostało szereg placówek Okręgu Poznańskiego AK, działających na terenie Dolnego Śląska (tzw. sieć "za słupkami").
Do wiosny 1944 r., placówki Obwodu działały w modelu konspiracji garnizonowej (podobwody), natomiast od kwietnia 1944 r., przekształcono je w organizację operacyjno-taktyczną, poprzez tworzenie "batalionów", którym podlegały "kompanie" i "plutony".

Organizatorami wspomnianych struktur byli ppor. rez. Józef Rabiega "Ordon" i ppor. Tadeusz Kempa "Mieczysław", "Feniks". Wiosną 1944 r. Samodzielny Obwód Zewnętrzny "Reduta" stał się najpoważniejszą jednostką operacyjno-taktyczną Okręgu Poznańskiego AK.
W tym czasie grupował on 53 plutony zorganizowane w 5 batalionów, które stanowiły Pułk Zapasowy Okręgu liczący ponad 2 000 żołnierzy. Jednostki te dysponowały nielicznym uzbrojeniem. Rozbudowano Ośrodek Kedywu oraz liczne służby, w tym całą sieć organizacyjną do objęcia przez polską administrację tej części Dolnego Śląska.
W marcu 1944 r., batalion liczył 816 żołnierzy uzbrojonych w 15 pistoletów maszynowych, 2 karabiny i 7 fuzji myśliwskich.

Według planów uderzenia powstańczego dla "Reduty", ataki miały zostać przeprowadzone w ramach tzw. Ognisk Walk (OW).
Batalion Namysłów miał opanować teren, zdobyć broń, zniszczyć urządzenia komunikacyjne, uwolnić więźniów obozu jenieckiego w Jastrzębiu oraz tocząc walki opóźniające wycofać się na obszar obwodu kępińskiego.
Bataliony Syców i Oleśnica miały po opanowaniu terenu blokować Niemcom wycofanie się na kierunku Wrocławia.
Bataliony Ostrzeszów i Kępno po opanowaniu terenu miały przyjąć walkę w okrążeniu, działając wzdłuż linii kolejowej Kępno-Ostrzeszów.

W lipcu 1944 r., Gestapo uderzyło w struktury "Reduty". Serię aresztowań poprzedziło rozbicie bazy partyzanckiej AK w leśnictwie Wesoła, w maju 1944 r.
Dokładna liczba żołnierzy Obwodu aresztowanych w tym czasie nie jest znana. O skali strat niech zaświadczy jednak fakt, że tylko 3 lipca 1944 r., w samym Namysłowie aresztowano 112 żołnierzy Batalionu "Garłuch".
W dniach 2-5 sierpnia 1944 r., w związku z wybuchem Powstania Warszawskiego "Reduta" osiągnęła pełną gotowość bojową i pozostawała w stanie pogotowia, którego formalnie nie odwołano.
Od 26 października 1944 r., do końca grudnia aresztowano łącznie około 900 żołnierzy "Reduty", co oznaczało całkowite rozbicie Obwodu.
Dziś z całą odpowiedzialnością można twierdzić, że dramat żołnierzy "Reduty" był wynikiem zdrady, początkowo dwóch konfidentów z Poznania, a następnie żołnierza AK Edmunda Korytnego.
8 grudnia 1944 r., Niemcy rozbili OP "Grzyb", który osaczono w bunkrze leśnictwa Wygoda Tokarska.
Tylko niektóre patrole "Reduty" były zdolne w styczniu 1945 r., prowadzić potyczki z Niemcami.

Struktura terenowa Okręgu Poznańskiego AK: II połowa 1944 - początek 1945 r.

Komenda Okręgu.

Inspektorat Poznań.

Komendant:

p. o. por. Jerzy Kieszczyński "Lech I".: luty 1944 - luty 1945 r.

Obwody:

Obwód Północ.

Obwód Zachód.

Obwód Wschód.

Samodzielny Obwód Poznań Powiat


Inspektorat Ostrów Wielkopolski.

Komendant:

ppor. Stefan Baranowski "Małek", "Mieczysław", "Weber".: 5 maja 1944 - 1945 r.

Obwody:

Obwód Ostrów Wielkopolski - Powiat.

Obwód Ostrów Wielkopolski - Miasto.

Obwód Kalisz.


Inspektorat Krotoszyn.

Komendant:

p.o. kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: ?? - październik 1944 r. (?)
chor./por. Władysław Kędzierski "Szach".: październik - grudzień 1944 r. (22 stycznia 1945 r. ?)

Obwody:

Obwód Krotoszyn.

Obwód Gostyń (struktura szkieletowa).

Obwód Rawicz (struktura szkieletowa).


Inspektorat "Zachód".

Obwody:

Obwód Nowy Tomyśl (struktura szkieletowa).

Obwód Międzychód (struktura szkieletowa).

Obwód Czarnków.

Komendant:
ppor. cz. w. Edmund Maron "Marwicz".

Obwód Wągrowiec (struktura szkieletowa).

Obwód Oborniki (struktura szkieletowa).

Obwód Chodzież (struktura szkieletowa).

Obwód Szamotuły (struktura szkieletowa).

Komendant:
- Stanisław Zgaiński "Klon".: ?? - ??


Inspektorat Leszno.

Obwody:

Obwód Leszno.

Obwód Kościan.

Obwód Wolsztyn (struktura szkieletowa).


Inspektorat Jarocin "Las".

Komendanci:

p. o. kpt. Brunon Nikoleizig "Adam" vel Karl Farens.: ?? - ?? (?)
por. Franciszek Pierunek-Łaniewski "Grzegorz".: październik 1944 - styczeń 1945 r.

Szef sztabu:
ppor. Jan Holka "Czarny Wojtek".

Obwody:

Obwód Jarocin.

Obwód Pleszew.

IR Jarocin utworzony został na przełomie października i listopada 1944 r., przez nieformalną komendę Okręgu, w ramach próby faktycznego scalenia NSZ z AK. Decyzja o jego powołaniu, podjęta została przez por./kpt. Jana Kołodzieja "Drwala".
Struktura Obwodu Jarocin była bardzo specyficzna, bowiem jego sztab działał w Pleszewie, natomiast miasto Jarocin i okolice były opanowane organizacyjnie przez Narodowe Siły Zbrojne.

Rozmowy scaleniowe AK z NSZ trwały od maja do października 1944 r. Ustalono w nich, że struktury NSZ Obwodu Jarocin przechodzą w całości do AK, zwartymi oddziałami, pod ogólnym dowództwem ppor. Franciszka Lubiatowskiego "Andrzeja" - dotychczasowego komendanta Okręgu Poznańskiego NSZ.
W związku z brakiem łączności pomiędzy p. o. komendanta Okręgu Poznańskiego a Komendą Główną AK, por. "Andrzej" zgodził się na utworzenie ogniwa pośredniego pomiędzy nim a nieformalnym komendantem Okręgu Poznań AK.
Problem rozwiązano kompromisowo utworzeniem IR Jarocin. Szefem inspektoratu został dotychczasowy komendant Obwodu AK Jarocin por. Franciszek Pierunek/Łaniewski "Grzegorz", natomiast ppor. "Andrzej" został komendantem AK w Jarocinie.
Bezpośrednio po zakończeniu procesu scaleniowego IR Jarocin liczył 28 plutonów terenowych. W grudniu 1944 r., w następstwie aresztowań liczba ich spadła do 22, a więc stan liczebny skurczył się do około 350 żołnierzy.
Ppor. "Andrzej" zorganizował na terenie Jarocina własne patrole bojowe. Wszelkie sprawy związane z IR Jarocin próbował koordynować powołany na funkcję nieformalnego szefa Wydziału Operacyjnego Okręgu kpt. Brunon Nikoleizig.

Samodzielny Obwód Środa.(struktura szkieletowa).

Komendant:
por. Bolesław Pietrzak "Uzda".: 15 grudnia 1943 - 1945 r.

Samodzielny Obwód Września. (struktura szkieletowa).

(powstał w II połowie 1943 r., po rozbiciu IR Środa Wielkopolska)

Samodzielny Obwód Mogilno. (struktura szkieletowa).

(powstał po rozbiciu IR Gniezno pod koniec 1943 r.)

Komendant:
- p.o. Franciszek Hybza "Sporter".: ?? - ??

Inspektorat Konin-Turek.

Obwody:

Obwód Turek.

Obwód Konin.

Obwód Koło.

Samodzielny Obwód Zewnętrzny "Reduta".

Batalion Namysłów "Garłuch".

Batalion Syców "Giewont".

Batalion Oleśnica "Krywań".

Batalion Ostrzeszów "Howerla".

Batalion Kępno "Łomnica".

Liczebność, straty osobowe, uzbrojenie.

Fragmentaryczne informacje jakimi dziś dysponujemy nie pozwalają na dokładne podanie liczebności Okręgu. Dane, które można przytoczyć z całą pewnością, dotyczą lat 1942 - 1944 i wskazują tylko liczbę plutonów i stan liczebny kadry oficerskiej i podoficerskiej.
W okresie marzec - listopad 1940 r., Okręg liczył 35 plutonów, natomiast od września 1942 do lutego 1943 r., struktury okręgowe liczyły 53 oficerów, 55 podchorążych i 657 podoficerów. Stany liczebne za okres marzec - sierpień 1943 r., mówią o 5 plutonach pełnych, 272 szkieletowych. Skupiały one 99 oficerów, 96 podchorążych i 1479 podoficerów.
Według badań historyków szacuje się, że jesienią 1941 r., okręg liczył około 1 000 żołnierzy, natomiast w drugiej połowie 1943 r. stan organizacyjny wynosił 370 plutonów pełnych i szkieletowych, czyli 5 000 - 6 000 żołnierzy, w tym około 200 oficerów i podoficerów.
Stany ewidencyjne spadły w wyniku aresztowań w połowie 1944 r., wyniosły one wówczas około 4 000 żołnierzy, w tym zaledwie 99 oficerów.
Szacuje się, że ogółem przez szeregi Okręgu Poznańskiego ZWZ-AK, przeszło około 25 000 żołnierzy.

Według meldunków Komendy Głównej Armii Krajowej straty osobowe Okręgu Poznańskiego do sierpnia 1943 r., wynosiły 765 żołnierzy, w tym 609 zabitych i aresztowanych.
Sprawcami wielu aresztowań byli agenci Gestapo. Do szczególnie niebezpiecznych należeli: mjr Jerzy Kurpisz - szef Oddziału II Komendy Okręgu, sierż. Piotr Lipiński, Zenon Ciemniejewski, Aleksy Pafan i Halina Cimino.

W okresie marzec-sierpień 1943 r., okręg dysponował 3 cekaemami (600 szt. amunicji), 3 erkaemami (500 szt. amunicji), 78 karabinami (3 700 szt. amunicji), 87 pistoletami (1443 szt. amunicji), 1 pistoletem maszynowym (210 szt. amunicji) i 56 granatami.
Stan uzbrojenia zwiększył się dzięki sześciu zrzutom uzbrojenia, zrealizowanym we wrześniu i październiku 1943 r. Liczba przejętej wówczas broni nie jest znana. Wiadomo, że dwa zrzuty przejęły w całości placówki Armii Krajowej ubezpieczające zrzutowiska, natomiast dwa inne Niemcy. W przypadku dwóch następnych zrzutów część przejęła AK, część zaś okupant, resztę odnaleziono dopiero w 1945 r.

---

Źródła:

* Czubiński Antoni, Szymankiewicz Zenon "Konspiracja Wielkopolska 1939 - 1945. Zarys dziejów."
* Instytut Pamięci Narodowej "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom I"
* Instytut Pamięci Narodowej "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom II"
* Instytut Pamięci Narodowej "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom III"
* Instytut Pamięci Narodowej "Polskie Państwo Podziemne w Wielkopolsce. Tom IV"
* Kijewska Jadwiga, Sanojca Antoni "Schemat organizacyjny SZP – ZWZ- AK 1939 – 1945, „Dzieje Najnowsze”, R. XII."
* Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie "Polskie Siły Zbrojne w II Wojnie Światowej. Tom III Armia Krajowa."
* Kołodrubiec Anna Barbara "W obronie Ojczyzny i wiary. Żołnierze Armii Krajowej na terenie powiatu oleśnickiego i sycowskiego w latach 1942-1956".
* Mazur Grzegorz "Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939 - 1945".
* Praca zbiorowa pod redakcją naukową Krzysztofa Komorowskiego.: "Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny".
* Praca zbiorowa pod redakcją naukową Mariana Woźniaka.: "Okręg Poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji 1943 - 1945".
* Praca zbiorowa WIH "Polski Czyn Zbrojny w II Wojnie Światowej. Polski Ruch Oporu 1939 - 1945 r."
* Podsiadły Adam "Powiat Śremski w latach okupacji 1939 - 1945".
* Studium Polski Podziemnej w Londynie "Armia Krajowa w Dokumentach. Tom I".
* Studium Polski Podziemnej w Londynie "Armia Krajowa w Dokumentach. Tom II".
* Studium Polski Podziemnej w Londynie "Armia Krajowa w Dokumentach. Tom III".
* Studium Polski Podziemnej w Londynie "Armia Krajowa w Dokumentach. Tom IV".
* Studium Polski Podziemnej w Londynie "Armia Krajowa w Dokumentach. Tom V".

---

Koniec.

---